Vlas, kleine geschiedenis van een groot gewas

Vlas behoort samen met hennep en sommige granen tot onze oudste cultuurgewassen. Zowel als voeding, als medicijn en ter vervaardiging van linnen werd Linum als duizenden jaren geleden gebruikt.

Vlas en linnen van Egypte over Israël tot Indië

In Mesopothamië was er reeds vlascultuur 6000 jaar voor Christus. In Egypte werd lijnzaad als voeding aan de doden meegegeven, zo blijkt uit vondsten in graven die dateren tot 4000 jaar vóór onze tijdrekening; en voorstellingen op oude Egyptische bouwwerken wijzen op een vlascultuur in de periode 1400 vóór Chr. Het smetteloze witte linnen was de kleding van de Isis-priester en gold als symbool van goddelijke zuiverheid. Ook bij de Israëlieten was linnen reeds van oudsher bekend.

Van de vlasplant wordt op verschillende plaatsen melding gemaakt in het Oude Testament, In Exodus 9:31 staat ‘ het vlas en de gerst worden geslagen, want de gerst was in de aar en het vlas in de halm’ Het woord voor vlas ‘pistjah’ wordt ook regelmatig vermeld in de bijbel. Op het grondgebied van de vroegere stad Gezer, is een kalender gevonden uit het begin van het koninkrijk Israël (circa 10de eeuw voor Christus) waar de vlasbouw reeds vernoemd wordt. Maar ook in de oud Indische AyurVedas en in de Epische vertellingen van Homeros vinden we vlas terug.

De eerste sporen van een vlascultuur in Europa stammen uit vondsten van lijnzaad en geweven linnen in paalwoningen uit de jongste steentijd in Boven-Italië, Oostenrijk en Zwitserland. Plinius de Oudere (23-79 n. Chr.) bericht over vlasverbouwing in Gallië en Germanië en de 'Capitulare de vilis' van Karel de Grote (rond 784) raad de verbouwing van vlas aan. In de Middeleeuwen was het weven van linnen een teken van welstand en kende men verschillende centra die zich toelegden op het industrieel vervaardigen van linnen.

Lijnzaad als geneesmiddel

Een eerste aanduiding van de aanwending van lijnzaad als geneesmiddel vindt men in de geschriften van Hippokrates (460 v. Chr.) waar onder de naam 'linon', een reeks van slijmmiddelen worden aanbevolen voor inwendige en uitwendige toepassing, bij catarren en onderlijfaandoeningen. Theophrastus (371-287 v. Chr.) is de eerste, die de slijmstof als hoestmiddel aanbeveelt. Dioskorides (1° eeuw na Chr.) geeft juiste aanwijzingen voor innerlijke en uiterlijke toepassing van lijnzaad bij een aantal ziekten. In Middeleeuwse kruidenboeken wordt door artsen-botanisten (o.a. Hildegard von Bingen, Bock, Matthiolus), lijnzaad aanbevolen als ontstekingswerend middel, huid- en slijmvliesbeschermend bij ontstekingen van maag en darm. En ook uitwendig, als breiomslag o.a. bij builen en zweren, wat ook nu nog toepassing vindt.

Ook Dodanaeus heeft het natuurlijk over Lijnzaad, hij schrijft:
Lijnsaet in water ghesoden ende in een maniere van een pappe oft plaester ghebruyckt versaecht alle pijne en weedom/ het vermorwt alderhande coude herde geswellen/ apostumatien aen die ooren/ aen den hals/ en andere leden des lichaems.

Dit zijn de klassieke toepassingen van lijnzaad, die wij ook nu nog kennen. Alleen lijnzaad als laxeermiddel is niet terug te vinden in de oudere literatuur. Dit ziektebeeld heeft in eerste instantie te maken met de hedendaagse leefgewoonten, namelijk verkeerde voeding en gebrek aan beweging, waarmee onze voorouders waarschijnlijk weinig te maken hadden.

Het winnen van linnen

Tot voor kort gebeurde de voorbereiding van het vlas bijna geheel op dezelfde primitieve wijze als door de Egyptische vlasverbouwer in de Oudheid. Vóór het geheel rijp is, wordt het vlas uit de grond getrokken, daarna door 'repelen' van de 'zaaddozen' ontdaan, vervolgens in het water geroot, waarvoor het water van de Leie zeer geschikt was, en in de winter 'gebraakt' en 'gehekeld', waardoor de mooie zachte vezels van het houten omhulsel ontdaan werden en eindelijk 'gezwingeld' om de overblijvende onzuiverheden te verwijderen. Al deze bewerkingen worden thans meestal mechanisch verricht. De vlasvezels worden tot garen gesponnen, waaruit linnen wordt geweven, of voor de fabricage van fijn papier gebruikt. De fijnste garens dienen voor kantwerk.

Vlas als linnen, lijnzaad als gezondheidsvoedsel. Linum usitatissimum, wat wil zeggen 'het zeer veel gebruikte', en dat was het in het verleden en dat zal het ook in de toekomst zijn.