Helleborus (kerstroos en lenteroos): bloemen in de winter

In de wintermaanden staan de uitgebloeide zomerbloemen er dor en dood bij in de bloemperken. De zaden zijn voedsel voor de wintervogels en het herfstblad ligt er nog om de wortels van de vaste planten te beschermen tegen de vorst. In de kale en dorre wintertuin gaat vanaf januari de Helleborus (kerstroos/winterroos of lenteroos) bloeien en deze geeft een vrolijk gezicht aan de nog slapende wintertuin. De plant met grote en schotelvormige bloemen kan van oorsprong tegen een lage temperatuur en overleeft vorst en sneeuw.

• Het geslacht Helleborus
• De Helleborus niger (kerst- of winterroos)
• De Helleborus orientalis (lenteroos)
• De hybride Helleborus niger en Helleborus orientalis
• Standplaats Helleborus
• De bladeren van de inheemse Helleborus niger en Helleborus orientalis, versus de cultivars
• Vorst en bladeren van de Helleborus
• Zwarte vlekken op de bladeren
• De Helleboris is giftig
• De bloem van de Helleborus niger en van de Helleborus orientalis
• Bestuiving Helleborus

Het geslacht Helleborus

Het geslacht Helleborus (nieskruid) is familie van de Ranunculaceae (ranonkelfamilie). Het geslacht nieskruid (Helleborus) bestaat uit 15 tot 22 soorten. Tot het geslacht behoren:

• het stinkend nieskruid (Helleborus foetidus). De plant komt in het wild voor in het gebied van de bergbossen in de Westelijke Alpen. In Nederland en België is de wilde plant incidenteel in kalkrijke gebieden gevonden;
• de wrangwortel (Helleborus viridis). De plant komt van nature voor in de bergbossen van Midden-Europa op een hoogte van 1800 meter. In het zuiden van België is de wrangwortel zeldzaam en in Nederland is de plant zeer zeldzaam. Hij wordt in het wild gevonden op plaatsen waar de wrangwortel vroeger gekweekt werd;
• de kerstroos (Helleborus niger). De plant is zeldzaam en komt incidenteel in het wild voor in Nederland en België op plaatsen waar ze vroeger gekweekt werden.
• de lenteroos (Helleborus orientalis). De plant is in het wild verspreid van Bulgarije, Noordoost-Griekenland en de Kaukasus op plekken tot een hoogte van 2000 meter. De plant is zeldzaam in Nederland en België en komt incidenteel in het wild voor op plaatsen waar deze vroeger gekweekt werd.

De Helleborus niger (kerst- of winterroos)

De soort Helleborus niger komt van oorsprong in het wild voor in de kalkrijke berggebieden met naaldbossen van de Oostelijke Alpen en de Noordelijke Apennijnen in Europa, op hoogtes tot 1900 meter. Daar komt hij voor in kreupelhout en aan bosranden, op grazige plaatsen in zware grond. Oudere wortels van de inheemse Helleborus niger zijn vaak zwart, waar de Helleborus niger naar genoemd is. De inheemse kerstroos bloeit van origine niet met Kerstmis, maar in januari/februari met grote witte bloemen. De kerstroos die we met Kerstmis in de winkels kunnen kopen is een bewust gekweekte plant met de doelstelling dat de plant rond de kerst zal bloeien (o.a. de Helleborus niger Christmas Carol). De witte bloemen van de kerstroos Helleborus niger verkleuren vaak naar roze en groen.

De Helleborus orientalis (lenteroos)

De Helleborus orientalis komt van oorsprong uit de wat oostelijker gelegen gebieden dan de Helleborus niger. Uit de bergrijke gebieden van Griekenland, Bulgarije en Turkije tot in Centraal-Azië waar zij in bossen, struikgewas en open plekken groeien tot een hoogte van 2000 meter. De meeste soorten Helleborus orientalis bloeien vanaf februari en worden ook wel lenteroos genoemd.

De hybride Helleborus niger en Helleborus orientalis

De botanische kerstroos Helleborus niger wordt al eeuwen gekweekt en de naam kerstroos slaat eigenlijk vooral op de Helleborus niger die vroeger in kassen werd vervroegd om ze rond de kerst bloeiend in huis te halen. Van de Helleborus orientalis verschijnen in de 21ste eeuw steeds meer nieuwe kruisingen met kleuren tot zwart, boterbloemgeel of roze met dubbele bloembladeren. De Helleborus niger en Helleborus orientalis zijn gemakkelijk te kweken. De gekweekte Helleborus orientalis is daarbij een gemakkelijke plant om in de tuin goed te houden.

Verschillende hybride soorten Helleborus
De Helleborus orientalis wordt vooral gekweekt voor de kleur. Het kleurenbereik is van rood, zwart, roze, abrikoos, en geel met alle variaties hierop mogelijk, zoals met gespikkelde of gestreepte bloemen. De stengel is langgesteeld en de leerachtige bladeren zijn waaiervormig of splitvormig met een enkel gezaagde rand of dubbel gezaagde rand. Verschillende prachtige Helleborus orientalisplanten kunnen de wintertuin kleur geven en bloeien vanaf eind winter tot ver in het voorjaar. Ze worden daarom ook wel de lenteroos genoemd. Onder andere zijn er de hybriden:

• Helleborus orientalis 'Blue Lady'. Een 40 tot 50 centimeter hoge plant met zwart bloeiende bloemen in februari, maart en april;
• Helleborus orientalis 'Spotted Hybrids'. Een 30 centimeter hoge plant met verschillende bloemkleuren en stippen in februari tot april;
• Helleborus orientalis 'Black Petticoat'. De gekweekte Helleborus met zwarte bloemen bloeit van februari tot half april met een hoogte van 30 centimeter;
• Helleborus 'Sensas'. Een spontane kruising tussen de Helleborus orientalis abchasicus en Helleborus niger Macranthus. De lage plant met een hoogte tot 25 centimeter bloeit van februari tot mei met roze bloemen;
• Helleborus hybridus 'Charmer'. De grote, extreem rijk bloeiende plant met donkerroze-rode bloemen. De bloemen bloeien van februari tot en met maart met een hoogte van 30 centimeter.

Standplaats Helleborus

De Helleborus houdt van een humusrijke, vochthoudende maar goed doorlatende grond. Een plek niet constant in de volle zon maar waar op tijd schaduw komt en niet te veel wind. Geef de Helleborus elk jaar een handjevol goede, kalkrijke compost.

De bladeren van de inheemse Helleborus niger en Helleborus orientalis, versus de cultivars

De vijf tot tien groene, leerachtige deelbladeren van de inheemse Helleborus niger en Helleborus orientalis, komen aan de basis samen en vormen één handvormig blad op een rood gespikkelde bladsteel. De vele gekweekte rassen (de cultivars) Helleborus hebben eveneens leerachtige bladeren en zijn aan de voet meestal handvormig gedeeld in drie tot meerdere bladeren. Het blad kan geaderd zijn met diep roze aders, die in de zomer zilverachtig kleuren, gemarmerd of net als de voorouders van de Helleborus, groen. De bladrand van de inheemse Helleborus heeft scherpe uitsteeksels en stompe insnijdingen (getand). Het blad van de cultivar Helleborus is vaak ook helemaal getand of alleen aan de top getand. Soms is de Helleborus gekweekt zonder blad (Helleborus Verboom Beauty). Het blad van de inheemse Helleborus niger en Helleborus orientalis blijft in de winter groen, evenals het blad van de meeste cultivars. De nieuwe bladeren verschijnen samen met de bloemstengels.

Vorst en bladeren van de Helleborus

De hybride Helleborus niger en de Helleborus orientalis kunnen zich beschermen tegen de vorst (net als de inheemse Helleborus). Als het namelijk in de winter of vroege lente tot nachtvorst komt, slaat de bloeiende Helleborus het vocht uit de bloemen op in de leerachtige bladeren en in de wortels. De bloemen hangen slap maar zodra er geen nachtvorst meer komt, wordt er weer vocht naar de bloemen getransporteerd en gaan ze weer rechtop staan.

Zwarte vlekken op de bladeren

Het blad van de Helleborus kan zwarte vlekken geven. Het is een schimmel die de black spot-ziekte veroorzaakt. Sporen van de schimmel worden door opspattende regen verspreid. Om dit tegen te gaan is het beste om de aangetaste bladeren in november weg te knippen. Tegen het einde van de bloei maakt de Helleborus nieuwe bladeren aan. Gebruik bij het wegknippen van het blad tuinhandschoenen want de Helleborus is giftig.

De Helleboris is giftig

Bij de Helleborus zijn alle delen licht giftig. Helleborus is ook genoemd naar het Griekse hellein wat ‘doden’ betekent en bora wat ‘voedsel’ betekent. De Helleborus bevat de stof diglycoside waaronder hellebrine. Hellebrine kan plaatselijk de huid- en slijmvliezen irriteren en de zaden kunnen bij het oogsten jeuk en pijn in de vingers veroorzaken. Verder bevat de plant zoals zoveel soorten van de ranonkelfamilie de natuurlijke stof saponine tegen insectenvraat en protoanemonine.

De bloem van de Helleborus niger en van de Helleborus orientalis

De Helleborus niger (behalve de speciaal gekweekte Helleborus voor de kerst) en de Helleborus orientalis komen januari of begin februari in bloei en bloeien tot april met schotelvormige bloemen. De bloem van de Helleborus orientalis bloeit iets later. De vijf bloembladeren zijn gemiddeld tussen de vier en acht centimeter groot. De bloembladeren van de Helleborus zijn eigenlijk de kelkbladeren (de buitenzijde van de bloem) en de kroonbladeren (bloembladeren) zijn de groene trechtervormige pijpjes in het hart van de bloem. De kroonbladeren bezitten veel nectar en groeien om de gele meeldraden heen met in het midden van de meeldraden de stempel. Zes tot tientallen meeldraden zullen uiteindelijk de kokervruchten vormen met de zaden erin. De zaden hebben een koude prikkel nodig om te ontkiemen. Deze zaailingen hebben dan vaak een andere kleur dan de moederplant. Het duurt wel twee tot drie jaren voordat zaailingen kunnen bloeien. Het scheuren van een volwassen plant in augustus/september gaat sneller en geeft wel een identieke plant als de moederplant.

Bestuiving Helleborus

De Helleborus kan met het stuifmeel de bloem bevruchten door terecht te komen op de stempel van dezelfde bloem (zelfbestuiving). De eerste honingbijen en hommels, die ontwaken uit de winterslaap, brengen het stuifmeel van de ene plant naar de stempel van een andere plant (kruisbestuiving). Bijen en/of hommels worden aangetrokken door de nectar in de groene pijpjes (kroonbladeren). Speciale nectargist maakt dat de nectar in de bloem wel 6 graden warmer is dan de omgevingslucht. In de natuur komen gisten voor in suikerrijke vloeistof, waaronder dus de nectar van de Helleborus. De nectargist is te vergelijken met o.a. de gist in wijn en bier wat de glucose omzet in alcohol en koolzuurgas en waar warmte bij vrijkomt. Waardoor de warmte ontstaat bij nectargist, is in 2019 nog niet duidelijk.