Paddenstoelen, heksen en duivels

Paddenstoelen hebben iets geheimzinnigs. Plots zijn ze er, en na ongeveer een week zijn ze weer weg. Wat overblijft is een zwarte, slijmerige smurrie. Een smurrie zo zwart als de dood. In vroegere tijden was dit onverklaarbaar. Wat zijn het. Komen ze van de duivel of doen heksen het. Brengen paddenstoelen onheil, dood en verderf. Vooral als mensen erg ziek werden of zelfs stierven na het eten van paddenstoelen, werd er gezegd: "paddenstoelen zijn betoverd".

• De naam paddenstoel
• Geheimzinnig
• Vol met paddenstoelen
• Niet begrepen verschijningen
• Heksenkringen
• Heksenboter
• Giftige paddenstoelen en kabouters
• Het duivels ei
• Judusoren
• Heksen en duivels
• Ode aan de vliegenzwam

De naam paddenstoel

In het woord paddenstoel (toadstool) zitten twee woorden:

• pad;
• stoel.

Geheimzinnig

Een pad in vroegere tijden hoorde bij een heks of magiër. Het plekje in het heksenhuisje van de pad was een paddenstoel. Padden werden gezien in die tijd als enge, geheimzinnige, vieze en kwade dieren. Het feit dat padden zich kunnen ingraven en maanden kunnen overleven zonder voedsel, heeft met de duivel en de hel te maken. Met de dood en kwade geesten uit de onderwereld. Van de brouwsels en zalfjes van de heks is niet bekend wat de inhoud is, dus geheimzinnig en niet te vertrouwen. De stoel van de pad werd paddenstoel genoemd en een geheimzinnige lading was ontstaan.

Vol met paddenstoelen

De groei van het vruchtlichaam (de paddenstoel) was eveneens niet te verklaren. Geheimzinnig is het dat er vruchtlichamen in de grond groeien (truffels) en eng is het dat ze ‘lopen’, zoals de slijmzwammen. Geheimzinnig is het dat het ’s morgens plots vol staat met paddenstoelen. In een kring, op de grond of op bomen. Geheimzinnig dat er paddenstoelen zijn die blauw kleuren bij het doorsnijden. Hoe raar en niet te begrijpen. En welke maken je ziek en welke niet. Dan zijn er nog paddenstoelen die de dood kunnen veroorzaken. Welke zijn dat? Zoveel vragen, zo veel onzekerheden. Het werk van de duivel. Ze zijn betoverd. Het moralisme was vroeger een levenswijze. Tegenover het kwade stond het goede. Het goede in paddenstoelen werd gesymboliseerd in elfjes en kabouters. Heksen en duivels versus elfjes en kabouters.

Microscoop
Totdat de microscoop rond 1600 werd uitgevonden. De voortplanting en de groei van schimmels (Fungi) kon langzaam verklaard worden en het magische rondom het verschijnen van paddenstoelen werd langzaam minder. Nu weten we dat paddenstoelen ontstaan door mycelium en hyfen. Maar vroeger wist men dat niet.

Niet begrepen verschijningen

Verschijningen betreffende paddenstoelen welke vroeger niet te verklaren waren, zijn o.a.:

• Heksenkring;
• Heksenboter;
• Giftige paddenstoel;
• Kabouters;
• Duivelsei;
• Judasoren.

Heksenkringen

Een heksenkring ontstaat doordat het mycelium (de zwamvlok) van bepaalde soorten (o.a. de nevelzwam- Clitocybe nebularis, de Grote trechterzwam-Clitocybe geotropa en de roestvlekkenzwam- Rhodocollybia maculata), in alle richtingen groeit. Vergelijkbaar met de spaken van een wiel. De bovengrondse vruchtlichamen vormen vervolgens een in jaarlijks toenemende kring: de heksenkring. Daar waar ze vroeger dachten dat heksen, elfjes of duivels deze lieten groeien (fairy ring). In Nederland spreken we van een heksenkring.

Elfenkring
Elders wordt ook wel gesproken van een elfenkring. De dans leek kort te duren maar zou in werkelijk zeven jaren duren. Onheil zou volgen voor degene die bij volle maan in de kring zou stappen of zelfs maar de koeien binnen de cirkel liet grazen! Gemiddeld is de doorsnee van een heksenkring één tot enkele meters. Luchtfoto’s laten zien dat er ook heksenkringen bestaan met een doorsnee van wel honderden meters. Zolang het mycelium geen obstakels tegenkomt blijft de heksenkring elk jaar groeien en groter worden. Een heksenkring met een enorme doorsnee kan dan ook gemakkelijk honderden jaren oud zijn.

Heksenboter

Heksenboter of runbloem is een echte slijmzwam (plasmodiale slijmzwam) en een subklasse van de slijmzwammen. Heksenboter bestaat uit een kruipende eenheid en kan zich dus voortbewegen. Een slijmerig witachtig spoor achterlatend. Heksenboter valt meteen op omdat het een felgele tot zwavelgele kleur heeft. Het ziet eruit alsof iemand zijn maaginhoud heeft leeggegooid. Vroeger dacht de mensen dat de heksen tijdens het dansen hun neus ophaalden en het uitgespuugde snot, de heksenboter was.

Giftige paddenstoelen en kabouters

Misschien wel de meest bekende paddenstoel onder alle paddenstoel van het schimmelrijk: de vliegenzwam. Beschreven en bezongen. Welk kind kent niet de rode paddenstoel met witte stippen? Elke peuter en kleuter zal nog tijdens de bewegingslessen en muzieklessen bij het horen van het lied over kabouter Spillebeen met de benen in de lucht gaan bij de tekst: “allebei de benen, hoepla in de lucht”.

De vliegenzwam en kabouter Spillebeen
De vliegenzwam (Amanita muscaria) is familie van de Amanitaceae. De meest giftigste paddenstoel van de wereld hoort ook bij deze familie: de groene knolamaniet. Maar ook de vliegenzwam is niet om te eten. De paddenstoel bevat een aantal toxische verbindingen waarvan sommige hallucinogeen zijn. En dit is de reden dat kabouters bij de paddenstoel horen. Vroeger toen paddenstoelenkennis geen gemeengoed was, aten de mensen ook de mooi gekleurde vliegenzwam. Vast extra lekker, moet de gedachte geweest zijn. Echter door de toxische verbindingen ging men hallucineren. In sommige gevallen leken de mensen in de buurt zo klein als kabouters. Een beetje vervormde benen en kabouter Spillebeen is geboren.

Het duivels ei

Een duivels ei of heksen ei is het nog gesloten vruchtlichaam voor de inktzwammen en stinkzwammen. Het vruchtlichaam lijkt op een ei, dat openscheurt en de jonge inkt- of stinkzwam laat zien. De geur van de stinkzwam is al al merkbaar voordat de jonge paddenstoelen zichtbaar zijn en de geur werd vroeger met de duivel in verband gebracht.

De duivel had namelijk een boodschap naar ouders van overleden kinderen. Kinderen die bij de ouders, tijdens het leven, veel verdriet hadden veroorzaakt. De duivelseieren zouden de handjes van de overleden kinderen zijn, die om vergiffenis smeken!

Judusoren

De paddenstoelen Judasoren, lijken op oren. Het verhaal is dat de naam komt uit de tijd toen de Bijbelse figuur Judas Iskariot, Jezus verraden had aan de Romeinen. Uit schuldgevoel en spijt zou hij zichzelf hebben opgehangen, maar bleef er één oor aan tak aan de Judasboom hangen.

Heksen en duivels

In de benaming van paddenstoelen is nog veel van de vroegere gedachten terug te vinden. Veel paddenstoelen hebben een naam waar de namen elfje, kabouter, duivel, dood en heks in terug te vinden zijn, zoals:

• Heksenboleet;
• Elfenschermpje;
• Heksenschermpje;
• Duivelsbroodrussula;
• Satansboleet;
• Doodstrompet (of hoorn van overvloed);
• Kabouterwasplaat;
• Elfenwasplaat;
• Elfenbankje.

Ode aan de vliegenzwam

Het sprookjesbos van de Efteling geeft sinds de opening in 1952, de vliegenzwam de eer die het verdient. Een vliegenzwam hoort bij sprookjes. De prachtige sprookjes in het sprookjesbos houden kinderen en volwassenen al sinds de opening in stille vervoering. De ode aan de vliegenzwam bestaat uit 20 muzikale paddenstoelen die langs de looproute staan en deze zijn wél blijvend!