Bultrug op Ameland - walvis op het strand

Regelmatig spoelen er grote zeezoogdieren aan op de Waddeneilanden. De ene keer is het een zeehond, dolfijn of bruinvis, dan weer spoelt er potvis, dwergvinvis of walrus aan. In oktober 2009 lag er een bultrug op het strand van Ameland. Hij werd gespot tussen Ameland en Terschelling en was op het moment dat hij werd ontdekt al dood. Het dier werd naar het strand gesleept en op het Suudwest strand bij Hollum uitgebeend. Deskundigen kwamen daarvoor uit Leiden.

Walvis op het strand

• Bultrug op Ameland
• Bewaking vanwege de baleinen
• Team Walvisstrandingen
• Ruggenwervels en schouderbladen
• Weinig spek
• Oliebol
• Smeermiddel
• Parasieten en otolieten
• Naturalis
• Bultruggen in de Noordzee

Bultrug op Ameland

Op 8 oktober 2009 lag er een walvis op het strand van Ameland. Het dode dier werd gespot in het Westgat en werd door de Compaen van sleep- en bergingsbedrijf Veltman naar het Suudwest aan de wadkant bij Hollum gesleept. Het bleek een jonge bultrug te zijn van een meter of acht lang. De huid was beschadigd en de buik gezwollen. Wie benedenwinds stond rook de ontbindingslucht van het dier. Het is altijd oppassen geblazen bij een aangespoelde walvis. Een dode walvis vormt zoveel warmte en gassen dat hij kan ontploffen en stinkende smurrie over het toegestroomde publiek kan sproeien.

Bewaking vanwege de baleinen

Het kadaver stond onder politiebewaking omdat gemeente Ameland wilde voorkomen dat de baleinen uit de bek werden gestolen. In 1997 strandden vier potvissen. Jutters zetten toen een zaag in de onderkaak van een van de dieren en namen de trofee met potvistanden mee. Dat wilde Ameland deze keer voorkomen.

Team Walvisstrandingen

In de namiddag lag de walvis op het droge. Het dier werd onderzocht en uitgebeend. Team Walvisstrandingen van Nationaal Natuurhistorisch Museum Naturalis in Leiden kwam daarvoor speciaal naar Ameland. Ze sneden met grote messen in het spek en sleepten met haken het spek en vlees van het dier. De dode bultrug werd naar hoger gelegen droog strand gesleept, dat dienstdeed als snijtafel. De eerste snee werd rond het geslachtsdeel van het dier gezet: de bultrug was een mannetje. Het stuk met de penis werd verwijderd en bewaard. De weke delen gingen naar een destructiebedrijf en het skelet werd geprepareerd. De pokken die op de snuit van het dier waren gegroeid werden zorgvuldig met huid en al van de bultrug gesneden en in potjes bewaard.

Ruggenwervels en schouderbladen

Op het strandzand lagen ruggenwervels, een schedel, schouderbladen, baleinen, twee vinnen, stukken staartbeen, een tongbeen, een homp met daarin de penis en enkele potjes met zeepokken en parasieten. Het spek en vlees werd afgevoerd in een bak om vervoerd te worden naar een destructiebedrijf op het vasteland. Loonbedrijf Nagtegaal groef een gat waar het met stinkende sappen vermengde strandzand in werd geschoven. Wat overbleef was een schoon strand.

Hollus

Al het materiaal ging mee naar Leiden voor onderzoek om de doodsoorzaak van het ongeveer 15 jaar oude dier te kunnen bepalen. Bultruggen kunnen 50 jaar oud worden. Het uitbenen van de bultrug was in enkele uren geklaard. De bultrugwalvis kreeg de koosnaam Hollus. Team Walvisstrandingen van Naturalis gaf het dier de naam, geïnspireerd door Hollum, het dorp waar hij op strand lag.

Weinig spek

De bultrug was acht en een halve meter lang. Het was een jong exemplaar met weinig spek onder de huid. Hij zag er mager uit, vond ook Cor Gransbergen uit Nes. Gransbergen is een van de Amelanders die in de jaren 50 ter walvisvaart ging. In 1951 zat hij een jaar op de Willem Barentsz en daarna nog negen jaar op een jager. In die tijd vingen ze honderden walvissen. Gransbergen begon als ‘spekkieboy,’ de laagstbetaalde jongen die met een haak de stukken spek weg moest slepen. Hij heeft zich daarna opgewerkt tot meester van de kombuis.

Oliebol

De Nederlandse walvisvaarders noemden de bultrug ‘oliebol,’ vertelt Gransbergen. Het zijn dikke beesten die langzaam bewegen en waar maar vier dagen per jaar op gejaagd mocht worden. Vinvissen zijn groter, maar ook veel sneller en wendbaarder. Die schieten weg als haringen, weet de oud-walvisvaarder te vertellen. Een oliebol van minder dan 30 voet mocht niet worden gevangen. De inspectie aan boord zag daar op toe. De bultrug die op het Amelander strand terecht is gekomen was een ondermaats dier. Hij mat ongeveer 28 voet. In de tijd van de Nederlandse walvisvaart hadden Gransbergen en de zijnen dit exemplaar niet mogen harpoeneren.

Smeermiddel

In de glorietijd van de Nederlandse walvisvaart, de 17e eeuw, werd traan van het walvisspek gekookt. Traan werd gebruikt als smeermiddel en als brandstof voor olielampen. De schaarste aan oliën en vetten was na de Tweede Oorlog voor Nederland reden om weer op walvissen te gaan jagen. Tussen 1946 en 1964 werden achttien Nederlandse expedities rond Antarctica uitgevoerd. Enkele Amelanders, waaronder Cor Gransbergen, hebben daar vele verhalen over kunnen vertellen.

Geen traan

Het spek van de bultrug van Ameland leverde daarentegen geen enkele traan. Twee in walvisvaart geïnteresseerde Amelanders namen een paar stukken spek van het gevilde dier mee om er traan uit te winnen. Daags na de ontleding van het dier waagden ze zich aan het walvistraan experiment. Ze sneden de grote stukken spek in dobbelsteentjes en gooiden het in een pan. Het dier was zo mager dat er geen traan uit zijn spek gewonnen kon worden.

Parasieten en otolieten

De bultrug had een lege maag, bleek uit onderzoek. Zijn conditie was niet al te best. Onder de huid zat een dunne speklaag en in de darmen vonden de walvisontleders parasieten. Wormen hadden zich met zuignapjes aan de darmwand vastgezogen.
Tijdens het onderzoek in Leiden troffen de onderzoekers ook nog iets anders aan, iets dat leek op maden. Het waren echter geen madeachtige parasieten maar otolieten, kleine gehoorbeentjes van vissen die bij de bultrug op het menu moeten hebben gestaan.

Biotex

Het skelet ging in de maceratie bakken: de botten lagen in lauw water met heel veel biotex. De enzymen in de biotex breken de vleesresten namelijk in enkele weken af. Dit proces heet macereren. Na het biotexbad volgde nog een bleekbad.

Naturalis

Het natuurhistorisch museum van Leiden heeft al zes bultruggen in de collectie. Naturalis vindt het vanwege het bultruggenonderzoek belangrijk dat alle gestrande bultruggen naar hun onderzoekscentrum gaan. Bovendien wilde het museum het skelet tentoonstellen tijdens een grote walvistentoonstelling in 2010.

Natuurcentrum op Ameland

Op 14 oktober 2010 opende in Leiden de walvissententoonstelling waar ook beelden van de bultrug van Ameland te zien waren. Naturalis bouwde het acht meter lange skelet van de bultrug op de openingsdag van de grote Walvistentoonstelling voor het oog van het publiek in elkaar. Het bultrugskelet verhuisde daarna naar het Natuurcentrum op Ameland. Daar wordt het permanent tentoongesteld: het museum op Ameland had nog geen bultrugskelet in de collectie.

Lees verder

• Potvisstrandingen op de Waddeneilanden - Dwaalgasten
• Bultrug - stranding op de Razende Bol
• Bultrugstranding - Draaiboek walvisstrandingen
• Walvisvaarder Hidde Dirks Kat van Ameland
• Walvisvaarder en commandeur Marten Jansen van Ameland