De dodo, uitgestorven en mythische vogel uit Mauritius

De dodo (Raphus cucullatus) is een uitgestorven vogel, die vermoedelijk tot de 17de eeuw op het eiland Mauritius leefde en het embleem van het land is geworden. Hij behoort tot de familie van de duifachtigen. Zijn dikke uiterlijk heeft hij te danken aan een verkeerde interpretatie van schilder Savery uit de zeventiende eeuw. Deze mysterieuze vogel spreekt erg tot de verbeelding en wordt nog vaak gebruikt in films en boeken, zoals bijvoorbeeld in Ice Age, Harry Potter en zelfs Alice in Wonderland. Over de reden voor zijn uitsterven tast men nog steeds in het duister. Rond de vogel bestaan dus veel theorieën en hypothesen. Wat wel zeker is, is dat men een reconstructie van de dodo wil maken en op termijn de vogel terug tot leven wil wekken, net als de mammoet en de sabeltandtijger.

De dodo

De dodo of Raphus cucullatus is een mysterieuze vogel. Veel is er over hem niet geweten en wat geweten is, is vaak nog onzeker en kan moeilijk gecontroleerd worden door de vele tegenstrijdigheden. De eerste vermelding over de dodo dateert uit 1507. Portugese zeelieden onder leiding van kapitein Pedro de Mascarenhas kwamen hem tegen op een toen onbewoond eiland. Zij noemden het eiland "Zwaneneiland", waarschijnlijk naar aanleiding van de rare vogel die ze daar hadden gezien, de dodo. De tweede vermelding dateert van bijna een eeuw later, toen in 1598 schepen uit de Tweede Schipvaart het nog steeds onbewoonde eiland aandeden op zoek naar water en vers voedsel tijdens hun reis naar Indonesië. De naam "walchvoghel" werd voor de eerste maal gebruikt in het logboek van vice-admiraal Wybrand van Warwijck. De Nederlanders noemden het dier walgvogel, omdat hij niet erg lekker was om te eten. Hij was nogal taai. Het onbewoond eiland gaven ze de naam Mauritius mee, ter ere van Prins Maurits, de zoon van Willem van Oranje.

Wat is de oorsprong van de naam van de dodo?

Hier ook weer verschillende denkpistes. Een van de mogelijkheden is dat het van dodaars zou komen, de naam die de bemanning van de schepen van de Tweede Schipvaart gaven aan die vreemde vogel, vanwege het dotje veren op het achterste van de vogel. Het zou kunnen komen van het Nederlandse dodars of dodoors dat "lui" betekent. Volgens het woordenboek Encarta en het Chambers Dictionary komt dodo van het Portugese doudo wat gek, onnozel betekent. David Quammen denkt eerder dat de naam verwijst naar de kreet van de vogel "dou-dou".

Het uiterlijk

Grote, dikke vogel

Ook hier is men weer niet honderd procent zeker. Er bestaan wel een aantal tekeningen en afbeeldingen uit verschillende periodes en van verschillende personen, maar men weet niet waarop ze gebaseerd zijn. Op verhalen, van mekaar overgetekend of gewoon fantasie, niemand kan het met zekerheid zeggen. Van de dodo is niet veel bewaard gebleven. Velen spreken van een grote, dikke vogel, zo'n meter hoog en 20 kilo zwaar. Een grote bek van 23 cm zoals die van een toekan met daarop een rode stip.

Roeland Savery

Savery werkte begin zeventiende eeuw aan het Praagse hof van Keizer Rudolf II, die een vogelverzameling had. Daar zag de schilder een opgezet exemplaar van de dodo. Hij beeldde de vogel vaak af op zijn schilderijen. Hij schilderde steeds een pluizige, dikke vogel. Deze voorstelling werd door vele anderen gekopieerd en zo ging de dodo de geschiedenis in als een sullige dikzak, met verhoudingen die helemaal niet klopten.

Duifachtige

De dodo, zoals hij leefde op het eiland Mauritius, wordt wel eens geassocieerd met een loopvogel. Nochtans is het geen loopvogel zoals de struisvogel en de kiwi, maar behoort hij veeleer tot de familie van de duifachtigen. Hij zou het meest verwant zijn met de manenduif, een duif uit Zuid-Oost Azië. Ook de kroonduiven uit Nieuw-Guinea zijn verre familie. De tandduif vertoond dan weer dezelfde snavel als de dodo. Er zijn ook aanwijzingen dat hij voorheen wel zou gevlogen hebben. Hij zou afkomstig zijn van een ander eiland en zou het eiland Mauritius al vliegend bereikt hebben. Zijn voorouders zouden duifachtigen kunnen zijn uit het Zuiden van Azië. Eenmaal op het eiland had hij geen natuurlijke vijanden meer en daarom verleerde hij het vliegen. Het was een vrij hulpeloze vogel, die waggelend zijn weg zocht. Dat is de meest voorkomende beschrijving. De stevige vleugelbotten zouden het dier in balans hebben gehouden tijdens het rennen. Toch zijn er ook mensen die spreken van een smalle vogel, die snel kon lopen. Heel waarschijnlijk hebben beiden gelijk. Op Mauritius zijn droge en natte periodes. Waarschijnlijk propte de dodo zich vol op het einde van het natte seizoen om de droge periode te kunnen overleven. Op het einde van het droge seizoen was hij een beetje door zijn vetlaag heen en was hij dus een pak dunner. Verder zou hij ook nog grijs van kleur zijn geweest, met een dotje wit-gele veren op het achterste en korte, gele poten met daaraan vier tenen (drie naar voor, één naar achter). Hij had ook een enorme snavel. Waarschijnlijk gebruikte hij die om zaden te kraken. Of misschien wel krabben. Verder is geweten dat hij een pyramidevormig nest met palmbladeren maakte. De dodo legde slechts één ei waar beide ouders om beurten op broedden. De maximum leeftijd van de dodo zou 30 jaar zijn geweest.

Overblijfselen van de dodo

Stukje hier, stukje daar

De enige intacte dodokop bevindt zich in het universiteitsmuseum voor natuurlijke historie in het Engelse Oxford, maar deze is voor het publiek niet te bezichtigen. Aan de schedel zat een stukje vel en wat dons. Er hoorde ook nog een poot bij. In Kopenhagen bevindt zich ook nog een schedel. Naturalis in Leiden bezit nog een negentiende-eeuwse afgietsel van zowel de poot uit Oxford als van de schedel in Kopenhagen. Ook twee dijbenen, vier scheenbenen en vier middenvoetsbeentjes bevinden zich in dit museum. Het East-London Museum in Zuid-Afrika heeft in haar archief een origineel dodo-ei. Een replica kan bewonderd worden in het museum. In oktober 2005 vonden enkele Nederlandse en plaatselijke onderzoekers op Mauritius enkele honderden botten van de dodo. Op 23 juni 2006 werd een deel van een skelet opgegraven, namelijk de heup, vier bijpassende beenbotten en andere botten. Ook deze botten zijn nu in Naturalis te Leiden.

La Mare aux Songes

In augustus 2007 waren er opgravingen in la Mare aux Songes aan de zuidoostkant van het eiland Mauritius. Men spreekt daar van een dodo-polder, omdat er zo veel botten en zaden werden gevonden in een laag veen van een meter dik. Deze fossiele resten zijn zo'n 4000 jaar oud. Rond die periode zou er op Mauritius een natuurramp zijn geweest. Door de enorme droogte die er toen heerste, verzamelden de dieren zich rond een steeds kleiner wordend meer, la Mare aux Songes. In dit opdrogende meer kwam zout water van de zee naar de oppervlakte. Dodo's konden niet tegen zout water. Bovendien kwamen ook landschildpadden drinken in het meer. Door hun uitwerpselen ontwikkelden zich blauwalgen in het water. Dit betekende de doodsteek.

Plaisance

In het Musée d'Histoire Naturelle van Port-Louis op Mauritius bevindt zich een reconstructie van een dodo, die in 1865 door een naturalist werd gevonden nabij Plaisance. Op 16 juli 2009 werd weer een bekken van een dodo gevonden. In 2013 kwamen wetenschappers met het idee om een aantal uitgestorven dieren terug tot leven te wekken en er mee te kweken. De dodo staat op de lijst van dieren waar ze mee willen gaan werken, naast onder andere de sabeltandtijger en de mammoet.

Voedselpatroon en gevolgen voor het eiland

Het voedsel van de dodo bestond uit zaden en vruchten. Sommige wetenschappers zijn er ook van overtuigd dat de dodo zou hebben bijgedragen tot het voortbestaan van de dodoboom (sideroxylon grandiflorum), plaatselijk de tambalacoque genoemd. Volgens een zekere Stanley Temple zouden de zaden van de boom slechts kunnen ontkiemen hebben nadat zij in het spijsverteringskanaal van de dodo zouden hebben gezeten. Toch is deze theorie niet erg geloofwaardig. Immers, geïmporteerde kalkoenen zouden later de rol van de dodo hebben overgenomen en de tambalacoque komt nog veelvuldig voor op het eiland.

Uitsterven van de dodo

Eén van de theorieën is dat de dodo zou uitgestorven zijn door toedoen van de Nederlandse zeelieden. De dodo was helemaal niet schuw en dus makkelijk te vangen. De Nederlanders zouden de dodo tot de laatste hebben opgegeten. Erg logisch lijkt deze verklaring niet, omdat er veel lekkerder dieren op het eiland aanwezig waren.
Een andere, meer plausibele theorie, is dat de Nederlanders andere dieren, zoals honden, katten, ratten, apen, varkens en geiten meebrachten naar het eiland. Deze dieren zouden de rust van de dodo verstoord hebben en hun eieren hebben opgegeten of vertrappeld. De nesten van de dodo werden immers op de grond gebouwd, zonder specifieke bescherming. Ook het kappen van bomen zou de dodo uit zijn natuurlijke habitat hebben verstoten.
Ook over het tijdstip van verdwijning van de dodo is niemand het eens. In 1669 wordt er nog melding gemaakt van een vijftal dodo's door een koopman. In 1674 is er een ontsnapte slaaf die ook beweert de dodo te zijn tegengekomen. In 1693 kwam de Franse Hugenoot François Leguat op Mauritius en hij maakte geen melding meer van een dodo. Aangenomen wordt dat de dodo toen al was uitgestorven en dus wordt vermoed dat hij rond 1690 is uitgestorven.

Gebruik van de dodo in literatuur, film, politiek en economie

• De dodo komt voor in het derde hoofdstuk van Alice in Wonderland, het boek van de Britse schrijver Lewis Caroll. Hij moet een prijs uitreiken na een wedstrijdje.
• Jan Wolkers schreef het boek "De walgvogel"
• De schrijver Boudewijn Büch was gefascineerd door de dodo en had een enorme collectie boeken over de dodo
• Jan den Hengst schreef in 2003 het boek: "De dodo, portret van een pechvogel"
• De dodo staat in het wapenschild van Mauritius, waar het dier een echte held is. Men vindt hem dus terug op T-shirts, als knuffel en in de vorm van allerlei andere prullaria
• Op het eiland Réunion is dodo de naam van het Bourbon bier, dat al drie maal een andere naam heeft gekregen maar door iedereen dodo wordt genoemd. Ook het logo van de dodo staat nu op de fles.
• In Ice Age is er een rol weggelegd voor een groepje dodo's. Zij trachten zich te organiseren om te overleven maar hun legendarische hulpeloosheid en stuntelig gedoe leidt uiteindelijk tot hun ondergang
• In sommige cartoons van Warner Bros met Porky Pig verschijnt een dodo
• Bij Harry Potter heten de dodo's "Diricawls". Ze zijn niet uitgestorven, maar kunnen verdwijnen en ergens anders terug opduiken.
• In de Engelse TV serie Primeval is een aflevering gemaakt over dodo's. Hierin komen ze terug in het heden.

De dodo in de toekomst

Dit laatste zou wel eens kunnen uitkomen, aangezien Britse wetenschappers aan de hand van DNA-materiaal willen proberen de dodo terug tot leven te wekken. Dodo-cellen zijn voorhanden in de overblijfselen die zich in de verschillende musea bevinden. DNA van andere duifachtigen zou het verloren gegaan materiaal moeten aanvullen. Een andere mogelijkheid is het cross breeding, het kruisen van verschillende aanverwante soorten om zo tot een soort te komen die erg op de dodo zou lijken. Moest dit lukken, dan gaat wel een uitdrukking verloren. Wees geen dodo, betekent immers een domoor, een uitgestorven ras. Binnenkort dus niet meer te gebruiken als er ergens terug dodo's beginnen rond te lopen!