Een suone (bisse): slim hergebruik van water in Zwitserland
Het water dat door de bergrivieren en -beekjes stroomt, is (bijna) onuitputtelijk. Dat is ook het geval met het water uit de watervallen die Zwitserland rijk is. Al zullen deze met het afnemen van de gletsjers ook steeds minder worden. In het Zwitserse kanton Wallis maken ze handig gebruik van dit natuurlijke water. Ze hergebruiken het namelijk. Met dit water worden onder andere weilanden en druivenranken van water voorzien. Wie wel eens een wandeling in deze kanton heeft gemaakt heeft vermoedelijk wel eens zo'n suone gezien. Maar vermoedelijk is men er dan gewoon vanuit gegaan dat het om een gewoon beekje ging.Inhoud
- Neerslag in kanton Wallis
- Droge delen
- Wat is een suone
- Ontstaan suone/bisse
- Uitstraling
- Constructie
- Zachte grond
- Uitgehouwen in rotsen
- Opgehangen houten kanalen
- Onderhoud
- Nieuwe suonen
- Indrukwekkend om te zien
- Hoe besproeien van gewassen
- Besproeien van druivenranken
- Bewatering van weiden/grasland
- Mens, dier, bloemen en planten, bomen en struiken
- Mens
- Dier
- Bloemen en planten
- Bomen en struiken
- Niet alleen in Wallis
- Extra informatie
Neerslag in kanton Wallis
In het Zwitserse kanton Wallis - dit kanton ligt in het zuiden van Zwitserland - heerst een klimaat dat vergelijkbaar is met het Middellandse zeeklimaat. De temperaturen liggen er vrij hoog en er valt weinig neerslag. De neerslag die er valt, valt meestal hoog in de bergen. Door verdamping ontstaan er in het dal zelf wel wolken, maar deze wolken gaan omhoog. Eventuele wolken die buiten het dal zijn ontstaan, zijn meestal al weer leeg voordat ze het dal bereiken. Er is dus weinig neerslag, terwijl de boeren juist het water goed kunnen gebruiken. Vooral in het Rhônedal valt weinig neerslag.Droge delen
In het kanton zijn dorpjes waar het over geheel Zwitserland bekeken het minste regent. Het dorpje Ackersand (in het Rhônedal) staat aan de top. Daar valt jaarlijks gemiddeld 475 millimeter neerslag. De boeren hebben echter tussen de 700 en 900 mm water nodig om hun gewassen goed te laten groeien. Daarvoor is extra water nodig. Dit extra water halen ze uit kunstmatig aangelegde kanalen.
een suone / Bron: ?ottergraafjesWat is een suone
Het water - veelal afkomstig van gletsjers - wordt door kunstmatig aangelegde kanalen (goten) geleid. Deze kanalen zijn vaak open, al wordt het water ook ondergronds door dikke buizen geleid. Zo'n kunstmatig aangelegd kanaal heeft een speciale naam:- suone (meervoud suonen) in het Duits of
- wasserleite of
- bisse (meervoud bisses) in het Frans
Ontstaan suone/bisse
Het is nog steeds niet helemaal duidelijk wie de suonen/bisses in Wallis eigenlijk van oorsprong hebben aangelegd. Er bestaat een vermoeden dat dit door de Romeinen is gedaan, maar zeker weten doet niemand het. In het Pfynwald zijn tussen Sierre en Leuk de alleroudste restanten van een suone gevonden. Deze dateren uit de periode van 1 jaar na Christus. In de periode 1300-1500 werden er steeds meer suonen aangelegd. Dit had onder andere te maken met de pestepidemie die in 1400 Wallis teisterde en de opwarming van de aarde. Vanaf 1500 werd de techniek om een suone aan te leggen steeds beter.Uitstraling
Er zit verschil in de uitstraling van een suone, maar ze zijn allen van natuurlijke materialen gemaakt. Zo kan het kanaal/goot gemaakt zijn van steen, maar ook houten kanalen worden gebruikt. Er zijn zelfs suonen die uitgegraven zijn in een natuurlijk landschap, zodat het eigenlijk gewoon op een riviertje lijkt. Maar er zijn ook suonen waarbij materialen met elkaar gecombineerd worden. Zelfs hoog tegen de berg aan zijn suonen aangelegd.Constructie
Bij het bouwen van een suone werd rekening gehouden met de topografische ligging. Daarnaast werd er ook gekeken naar de bereikbaarheid - dus het gemakkelijk aanleggen van de suone - en dat het gemakkelijk in gebruik was. Hiermee wordt bedoeld dat het water zo gemakkelijk mogelijk naar de plek stroomt waar het nodig is. Het werd opgebouwd aan of het begin of het einde van de suone. Om het water gemakkelijk te laten stromen werd er rekening gehouden met een hellingspercentage van minimaal 0,5‰. Op plaatsen waar sprake was van een vlak stuk, moest er sprake zijn van een hellingspercentage van 1-1,5‰.Zachte grond
Bij hoogwater kon het gebeuren dat de gehele suone vernietigd werd en de mensen dagen zonder water zaten. Daarom werd er meer gebruik van beton, hout, metaal en stenen gemaakt en werd er een overloop aangelegd. Hierdoor stroomt het teveel aan water automatisch weer terug naar de rivier.Uitgehouwen in rotsen
Omdat het water van hoog komt, moest het eerst door de rotsen geleid worden. Deze "kanalen" werden geheel met de hand uitgehouwen! Ook werd er op bepaalde delen gebruik van houten kanalen gemaakt. Het aanleggen van zowel de stenen kanalen als de houten kanalen was niet zonder gevaar. Helaas zijn er bij de aanleg en bij het onderhoud van deze delen arbeiders om het leven gekomen.Opgehangen houten kanalen
Op plaatsen waar het onmogelijk was om de kanalen uit steen te houwen, werd er gebruik van houten kanalen gemaakt. Deze werden aan de rotsen bevestigd. Dit was een intensief werk. Er werd eerst een draagbalk bevestigd en daarop werden de resterende delen bevestigd. Er werd zowel gebruik gemaakt van uitgeholde boomstammen als houten planken.
schoep om suone af te sluiten / Bron: ?ottergraafjes
suone met overloop naar rivier / Bron: ?ottergraafjes
natuurlijke uitstraling suone / Bron: ?ottergraafjesOnderhoud
In de winterperiode stroomt er geen water door de suonen. Dat is natuurlijk ook niet mogelijk door het ijs. Vlak voordat de winter invalt (in oktober) worden de suonen dan ook afgesloten. Aan het begin van de lente (april-mei) worden de suonen gecontroleerd en daar waar nodig gerepareerd. Achtergebleven vuil en stenen worden verwijderd. Als de controleurs tevreden zijn, worden de schotten die het water tegenhouden geopend en stroomt er weer water door de suonen. Dit water is eerst vies. Het neemt de overgebleven resten van steengruis en aarde mee en daarna stroomt er weer helder water door de suone.Nieuwe suonen
Er worden soms nog wel nieuwe suonen aangelegd. Deze zijn echter minder indrukwekkend dan de oude suonen. Een voordeel hiervan is dat er bij de aanleg hiervan (nagenoeg) geen mensen om het leven komen. Deze suonen worden vaak door tunnels geleid. De suone heeft eigenlijk ook alleen maar het doel om de droge gebieden van water te voorzien. Helaas gaat de oude traditie op deze manier wel verloren.Indrukwekkend om te zien
Op een aantal plaatsen zijn een aantal indrukwekkende suonen te zien. Dit zijn:- Bisse du Rho bij Crans
- Niwärch in Ausserberg
- Wyssa bij Mund
beregeningskanon / Bron: ?ottergraafjesHoe besproeien van gewassen
Boeren en druiventelers maken gebruik van het water uit suonen. Hoe gebruiken zij dit water? Ze lopen niet met een emmertje water naar hun weide of druivenranken om deze van water te voorzien. Maar hoe doen ze dit dan? Ze gebruiken hiervoor een hele constructie. In het water van een suone wordt een dikke zwarte slang gelegd. Op deze slang wordt een pomp aangesloten die het water opzuigt. Het water wordt zo vervoerd naar het gedeelte dat besproeid moet worden. Dit besproeien gebeurt onder andere door een beregeningskanon, waarbij de sproeier heen en weer beweegt. Het voordeel van zo'n kanon is dat het water over een behoorlijke afstand verspreid kan worden.
watersysteem druivenranken / Bron: ?ottergraafjesBesproeien van druivenranken
Veel druiventelers hebben echter een hele andere oplossing. Zij bouwen een heel netwerk van metalen buizen. Hierop zitten om de zoveel meter sprinklers. Deze sprinklers zorgen ervoor dat de druivenranken van water worden voorzien.Bewatering van weiden/grasland
Om bijvoorbeeld een weide/grasland van water te voorzien, wordt er op diverse plekken naast de suone een geultje gegraven. Op deze manier stroomt het water naar de plek toe dat water nodig heeft. Met behulp van speciale schoepen kunnen ze het gedeelte weer afsluiten, zodat de weide niet te nat wordt. Een natte weide kan immers een grondverschuiving tot gevolg hebben.Mens, dier, bloemen en planten, bomen en struiken
Een suone is onmisbaar voor dieren, bloemen en planten en bomen en struiken. Vroeger was een suone ook onmisbaar voor de mens.Mens
Vroeger was het water uit een suone onmisbaar voor de mens. Het water werd gebruikt om de was in te doen, maar daarnaast werd het water ook als drinkwater gebruikt. Door de aanleg van andere drinkwatervoorzieningen werd de suone overbodig met betrekking tot drinkwater. Hierdoor werden sommige suonen steeds minder gebruikt en raakten ze in verval. Maar doordat er steeds meer toeristen kwamen, werd er besloten om de vervallen suonen te repareren c.q. te vernieuwen. Nu kun je prachtige wandelingen langs de suonen maken. De oorspronkelijke paden naast de suonen - die worden nu nog steeds gebruikt voor onderhoud en doen dienst als vluchtwegen - zijn geschikte wandelpaden.Dier
Ook de in het wild levende dieren kunnen niet zonder het water van een suone. Niet alleen vanwege het drinken van het water, maar ook vanwege het gras dat naast de suonen groeit. De wilde dieren die niet zonder een suone kunnen zijn:- sprinkhanen
- vlinders
- hagedissen
- vogels
- eekhoorns
- gemzen
- steenbokken
- herten
Bloemen en planten
Bij een suone bloeien en groeien diverse planten. Die zijn planten die zowel tegen droogte als tegen vocht kunnen. Enkele planten die er kunnen groeien zijn:- Alpenroosjes (Rhododendron ferrugineum)
- Rododendron (Rhododendron)
- Lobelia (Lobelia erinus)
- blauwe gentiaan (Gentiana)
- gele gentiaan (Gentiana lutea)
- purper gentiaan (Gentiana purpurea)
Ook kan het gebeuren dat er op hoger gelegen delen zelfs een Alpenaster (Aster alpinus) of Edelweiss (Leontopodium alpinum) groeit.
Bomen en struiken
Ook bomen en stuiken gedijen goed langs suonen. Sommige bomen en struiken zorgen er zelfs voor dat erosie geen kans krijgt. In vroegere tijden werden de bomen ook gebruikt voor het maken van houten kanalen. De volgende bomen komen voor in de buurt van een suone:- sparren
- dennen
- lariks
- berk
- els
- wilg
Niet alleen in Wallis
Niet alleen in het Zwitserse kanton Wallis maken ze gebruik van deze kunstmatig aangelegde irrigatievoorzieningen. Dit wordt ook in bepaalde andere delen van Zwitserland gedaan en zelfs in gebieden buiten Europa. In onderstaand overzicht staan de gebieden waar soortgelijke watervoorzieningen in bergachtig gebied worden gebruikt. Hierbij is geen rekening gehouden met eventuele voorzieningen in de laaglanden.| Werelddeel | Land | Benaming | Regio | Periode in gebruik |
|---|---|---|---|---|
| Europa | Duitsland | Wuhr | Zuidelijk Zwarte Woud | vanaf de 12e eeuw tot heden |
| [/TD][TD]Frankrijk | Bésaou, Béal, Béalière | Valleé de la Borne | in ieder geval vanaf 1830 | |
| [/TD][TD]Frankrijk | Béal / Peyra / Canal | Briançonnais | vanaf de 13e eeuw tot heden | |
| [/TD][TD]Italië | Ru (Ruscelli) / Beai | Valle d'Aosta / Piemont | tot halverwege de 20e eeuw | |
| [/TD][TD]Italië | Waal | Südtirol | sinds de 13e eeuw | |
| [/TD][TD]Oostenrijk | Waal / Wasserwaal | Oberinntal | in ieder geval voor de 15e eeuw | |
| [/TD][TD]Portugal | Levada | Madeira | vanaf de 15e eeuw tot heden | |
| [/TD][TD]Zwitserland | Aual | Münstertal / Engadin | [/TD] | |
| Zwitserland | Suone / Wasserleite / Bisse | Wallis | [/TD] | |
| Jordanië | [/TD][TD]Petra | vanaf de 2e eeuw tot ongeveer 7e eeuw | ||
| [/TD][TD]Nepal | Kulo | [/TD][TD] | ||
| [/TD][TD]Oman | Faladsch | Hadschar-Gebirge | in ieder geval in de 9e eeuw ontstaan, vermoedelijk al in de 6e eeuw | |
| [/TD][TD]India | Ma-Yur / Yu-Ra | Ladakh | [/TD] | |
| Marokko | [/TD][TD]Atlas-Gebergte | [TD][/TD]
