Het groene ijzeren gordijn: the European Green Belt

Iedereen kent de beelden wel van het IJzeren gordijn, de onneembare grens die Europa decennialang opdeelde in oost en west. Een zone van tientallen meters werd opgetrokken aan beide kanten van de muur, ook wel de Death Strip genoemd. Het was een gebied waar geen mens kon komen en waar de natuur het dus volledig voor het zeggen had. Dat is precies de reden waarom er na het verwijderen van de muur allerlei zeldzame planten- en diersoorten in de zone voorkomen. Ze dient daarnaast ook als een groene verbindingszone door heel Europa. Sinds enkele jaren is deze beschermd en staat ze bekend onder de naam 'European Green Belt' (Green Belt).

Totstandkoming van de 'Green Belt'

De 'Green Belt' is een zone van 12.500 km die 24 landen doorkruist, vanaf de Russisch-Finse grens tot aan de Middellandse Zee bij Griekenland en de Zwarte Zee bij Bulgarije. De zone representeert het voormalige IJzeren Gordijn, dat in de tijd van de koude oorlog de Sovjet-Unie scheidde van West-Europa. Het initiatief voor de bescherming van de voormalige scheidingszone werd in 2002 genomen, door Duitse natuurbeschermingsorganisaties tijdens de opening van een monument ter herinnering aan het IJzeren Gordijn. Voormalig Sovjet-leider Michail Gorbatsjov werd benoemd tot beschermheer van de zone. In de jaren die volgden werd ook in landen als Oostenrijk, Hongarije en Slovenië overlegd over het beschermen van de Green Belt. In 2005 werd het Duitse deel bestemd tot nationaal erfgoed.

De Green Belt brengt op een unieke manier twee werelden samen; natuur en historisch erfgoed. Eerst wordt de functie van natuur uitgebreid besproken, om verderop in te gaan op de mooiste plekken om de geschiedenis van de koude oorlog te beleven.

Natuur

Voor dieren en planten zijn een groot leefgebied en uitwisseling van groot belang voor hun voortbestaan. Is het leefgebied te klein dan lukt het ze niet om aan voldoende en/of goed voedsel te komen. Ook zal het niet in staat zijn om de genetische variatie in stand te houden, wat leidt tot inteelt. De meerwaarde die de Green Belt heeft ten opzichte van een doorsnee natuurgebied zit hem in het verbinden van verschillende leefgebieden van dieren. Door het groeien van steden, de aanleg van wegen en de opkomst van grootschalige en eenzijdige landbouwgebieden zijn steeds meer natuurgebieden in Europa hun verbindingen kwijtgeraakt. De Green Belt zorgt ervoor dat de dieren weer kunnen uitwisselen tussen de gebieden.

In Nederland is een soortgelijk plan bekend onder de naam Ecologische Hoofd Structuur (EHS), waarvoor onder andere ecoducten zijn gebouwd die dieren een oversteek over een snelweg bieden. Een wijd netwerk van ecologische verbindingen is ooit uitgetekend geweest voor Nederland maar is in de periode 2010-2015 grotendeels geschrapt.

Op pad in de natuur
Naast natuurbehoud wordt ook veel aandacht besteed aan de beleving van de Green Belt. Er is daarom niet alleen veel mooie natuur, er is ook veel te zien en te doen.

1. Baltische Zeekust
Hier kun je genieten van zandbanken, kust-inlaten, duinen, kliffen en zoute moerassen. Er leven onder andere dieren als de bruinvis, de imposante zee-arend en de zeeprik.

2. Elbe rivier en zuidelijke Altmark
Dit gebied vormt een vlakke rurale regio vol hekken, greppels en bossen waar onder andere de kraanvogel en nachtzwaluw leven. Er worden rondleidingen gegeven door vrijwilligers van de natuurorganisatie BUND, die alles kunnen vertellen over de ecologie en historie van het gebied.

3. Steinach vallei en Linder laagland
Aan de voet van de Thuringer bergen is de Duitse natuurorganisatie BUND een project begonnen voor het behouden van de Green Belt. In dit gebied komen de bossprinkhaan, het paapje en de parelmossel voor.

4. Beierse Woud en Sumava
Het Beierse Woud staat bekend als het groene dak van Europa. In en rond de meren en vennetjes komen talloze zeldzame diersoorten voor zoals de Lynx, Zwarte Hoendervogels en de Parelmossel. Wel gaat het om een nationaal park, waardoor het niet overal vrij toegankelijk is.

5. Neusiedler meer
Het Neusiedler meer is een steppemeer gelegen tussen Hongarije en Oostenrijk en is uniek in Europa. Het meer heeft een geringe diepte en kenmerkt zich door rietvelden en brak, modderig water. Het klimaat is er mild en winderig. Er grazen koeien van eeuwenoude rassen en het is een belangrijk gebied voor de migratie en voortplanting van vogels. Neusiedler Meer speelde ook een rol in wat de 'Pan European Picnic' wordt genoemd, een trek van meer dan 600 000 burgers van oost naar west ten tijde van de val van de muur in 1989.

6. Goricko-Raab-Orseg National Park
Dit is een nationaal park dat op het grensgebied ligt van Slovenië, Oostenrijk en Hongarije. Het is een heuvelachtig gebied, een gebied waar in de tijd van de vorming van de Alpen de Pannonische Zee gelegen was. Ondanks verschillend landgebruik vind je er toch kleine velden, boomgaarden en wijngaarden. Ook zijn er nog enkele moerassen en beekjes in het gebied te vinden.

Noot: Na het Goricko-Raab-Orseg National Park (6) scheiden de wegen van het IJzeren Gordijn. Een deel gaat naar het westen richting de oostelijke Italiaanse grensregio: 'de Karawanken (7)'. Het andere deel voert naar het zuid-oosten over de grens tussen Hongarije en Kroatië naar de uiterwaarden van Morava (8) en het Rodopegebergte (9).

7. Karawanken (Zuidelijke Kalkalpen)
De Karawanken zijn een uitloper van de Alpen en zijn rijk aan meren en beken. Ook vind je er beukenbossen, valleien en verschillende soorten dennen en lariks wanneer de hoogte toeneemt. In de alpine weide komen bedreigde wilde bloemen voor als narcissen, gentianen en orchideeën. Hun grootste bedreiging wordt gevormd door het verdwijnen van het grondgebruik (begrazing).

8. Uiterwaarden van Morava, Danube, Mura en Drava
De uiterwaarden van bovengenoemde gebieden zijn een aaneenschakeling van honderden kilometers wildernis. Hier vind je speciale bossen die groeien op de sedimenten van de rivier, wetlands, poeltjes met stilstaand water (wielen), en verlaten rivierbeddingen. Verschillende zeldzame vogels broeden in deze omgeving, zoals de zwarte ooievaar, oeverzwaluw en de dwergstern.

9. Rodopegebergte
Dit gebergte ligt voor het grootste deel in Bulgarije. De verlating van een groot gebied rond het IJzeren Gordijn heeft ertoe geleid dat vele zeldzame diersoorten zich hier vestigden, zoals de wolf, de bruine beer en de keizerarend. Ook leven er verschillende endemische plantensoorten, dat wil zeggen, plantensoorten die nergens anders voorkomen.

Historie: het IJzeren Gordijn

In Duitsland zijn nog vele sporen terug te vinden van het IJzeren Gordijn. Het zijn plaatsen waarop je kunt proeven van de verhalen van de koude oorlog en waar zij tot leven komt. De mooiste ervaringen aan de vroegere muur kun je terugvinden in de Harz, Eichsfeld en het Thuringer Wald-Schiefergebergte.

De Harz
De Harz is een middelgebergte dat centraal is gelegen in Duitsland. Dit stuk van het IJzeren gordijn loopt over van de intrigerende historische ervaringen. Zo is er een pad over de grens dat het Harz-grenspad wordt genoemd. Het betreft een schitterende wandelroute van wel 100 kilometer met veel hoogteverschillen. Het pad loopt via het riviertje de Eckar - een belangrijke spil in de grens - voorbij de Ecker dam, recht door de grens heen en de Brocken (1000m+) op. Onderweg zijn er relieken zichtbaar zoals het befaamde driehoekige grenspaaltje en een gedenksteen, waar nog een stukje muur is behouden. Bij het plaatsje Sorge vind je een museum die helemaal is gewijd aan de tijd van de muur. De route is voorzien van routebordjes.

Eichsfeld

In de regio Eichsfeld komt de liefhebber van natuur en historie goed aan zijn trekken. Er zijn twee musea, waaronder het Grenzlandmuseum Eichsfeld (in Teistungen). Je kunt er een acht kilometer lange wandeling maken door de voormalige grensstrook. Dit pad leidt naar Herbigshagen, hoofdkwartier van de Heinz Sielmann Foundation, een bekende natuurbeschermingsorganisatie in Duitsland. Onderweg kun je vanaf een heuvel in West-Ecklingerode het duistere verleden van de Green Belt overdenken. Hier vind je een poort bestaande uit twee bomen met op de grond een roestvrijstalen plaat, voorzien van een opvallende naad; het symbool van de voormalige grens.

Thuringer Wald-Schiefergebergte

Er is een hoop te doen in het Thuringer Wald en het Schiefergebergte. Je kunt er terecht voor wandelen en fietsen en er zijn diverse professionele rondleidingen mogelijk. Verder is er de keuze uit historische routes, vogelvrije routes en wat meer bedeesde routes voor verdieping van natuur en historie. Zo kan iedereen op zijn manier het grensgebied verkennen.