Vogels: de koekoek

Vanaf half april mogen de we koekoek verwachten. De koekoek is een zomergast die de winters doorbrengt in Afrika, ten zuiden van de Sahara. De wetenschappelijke naam van de koekoek is Cuculus Canorus en hij kent vele bijnamen, zoals dominee van het bos, regenvoorspeller en bonenpotter. Echt bekend is de koekoek echter omdat hij zijn eieren in vreemde nesten legt en zij jongen door andere vogels, waardvogels genoemd, laat grootbrengen.

Broedparasiet

Dit heet broedparasitisme. Broedparasitisme is een fantastisch goede manier om veel jongen groot te laten worden. Een vrouwtjeskoekoek legt 15 tot 25 eieren, verspreid over evenzoveel nesten. De kans dat een aantal jongen in leven blijft is daardoor behoorlijk groot. En dat terwijl het koekkoekvrouwtje er zelf nauwelijks iets aan hoeft te doen en er ook niet lang voor in een koud klimaat voor hoeft te verblijven.

Paren

Als het koekoeksvrouwtje terug komt uit het zuiden, begint ze met een groot territorium te veroveren, vaak is dat hetzelfde territorium als het jaar daarvoor, dat ze opnieuw opeist. Hierbij gaat het om haar rechten op de nesten van de waardvogels. Daarna trekt ze een mannetje aan met haar roep en door haar borst tegen een tak te drukken terwijl ze langzaam ronddraait. De mannetjes reageren daarop met een heleboel lawaai en danspasjes, hun staarten opgericht en uitgespreid. De koekoek is polygaam en paren in het broedseizoen met verschillende partners.

De koekoekseieren

Het vrouwtje houdt zorgvuldig de andere vogels in de gaten. Ze let op waar ze hun nesten bouwen en wanneer ze de eieren gaan leggen. Het vrouwtje kiest als gastouders voor haar jongen het liefst de vogelsoort waar ze zelf door is grootgebracht. Ze legt eens per twee dagen een ei. Ze kiest daarvoor een nest uit met een nog niet compleet legsel waar nog niet op gebroed is. Ze wacht tot de waardvogel haar ei gelegd heeft en komt dan 's middags, als de waardvogels voedsel zoeken en daarom niet op het nest zijn, terug. Razendsnel neemt ze het ei in haar bek en legt haar eigen ei. Het ei dat ze heeft weggenomen, eet ze op of ze gooit het weg. Een koekoeksei is in verhouding tot de koekoek vrij klein. Dat moet wel, want dat ei moet niet teveel opvallen en dus ongeveer even groot zijn als de eieren van de waardvogel waar het koekoeksei gedropt is. De eieren zijn soms gevlekt en lijken soms op de eieren van de waardvogel. Dit staat waarschijnlijk in relatie tot de neiging van de vrouwtjeskoekoek om haar eieren te leggen in een nest van een vogelsoort door wie ze zelf is groot gebracht. Er zijn hierdoor ook verschillende groepen koekoeken.

Het jong

De pas uit het ei gekomen jonge koekoek heeft het e.e.a. te doen om zich van goede en exclusieve zorg te verzekeren. Het ei van de koekoek komt na 12 dagen uit en dat is meestal iets vroeger dan de eieren van de waardvogel. Het koekoeksjong is blind, maar begint al na 8 uur zijn nestgenoten uit het nest te gooien. Hij heeft een tijdelijk holte in zijn rug en als hij een jong of een ei voelt, wriemelt hij zich eronder, zodat het jong of het ei op zijn rug ligt. Dan zet hij zich schrap, klautert tegen de nestwand op en gooit het jong of het ei over de rand. Daar gaat hij mee door tot hij het enige jong is. Die strategie heeft hij ook nodig, want hij moet vaak twee keer zo lang gevoed worden als dat zijn pleegouders bij hun eigen jongen zouden hoeven te doen en hij is daarbij soms zo groot dat zijn pleegouders bovenop hem moeten klimmen om bij zijn bek te kunnen komen. Het jong vliegt na 17 tot 21 dagen uit en wordt dan nog ongeveer een week bijgevoerd door zijn pleegouders.

Voedsel

De koekoek eet graag harige rupsen. Dat is op zich ook al bijzonder, de meeste vogels beginnen daar niet aan, omdat harigheid vaak gelijk staat aan giftigheid. De koekoek zit daar echter niet mee, na een poosje spuugt hij de haren uit als kleine braakballen. Daarnaast eet hij ook torren, wormen, krekels en andere insecten.

Populatie en leefgebied

Er zijn in Nederland ongeveer 6000 tot 8000 vrouwtjes (2005). Het is lastig precies te weten hoeveel, want ze zwerven rond, vaak over grote afstanden, en het is niet mogelijk hun nesten te tellen. Hoeveel mannetjes er zijn is niet bekend, maar vermoedelijk zijn dat er ongeveer evenveel. De laatste 25 jaar is hun aantal teruggelopen. Ze leven ongeveer 4 tot 5 jaar.