Duizendpoten en miljoenpoten - rovers en afvalopruimers

Duizendpoten en miljoenpoten worden vaak door elkaar gehaald, maar zij zijn zeer verschillende organismen en behoren tot verschillende klassen. Duizendpoten (Klasse: Chilopoda) bezitten één paar poten per lichaamssegment, terwijl miljoenpoten (Klasse: Diplopoda) twee paar poten per lichaamssegment hebben. Bovendien zijn duizendpoten jagers en leven miljoenpoten van dood plantenmateriaal. Duizendpoten zijn onze wapenbroeders in de strijd tegen plaaginsecten en ander ongedierte in de tuin, waaronder kleine (naakt)slakken. Miljoenpoten maken zich nuttig door het dode plantmateriaal op te ruimen. Soms kunnen de laatste echter ook schadelijk zijn.

Inhoudsopgave

• Duizendpoten
• Miljoenpoten
• Oudste landbewoner is een miljoenpoot

Duizendpoten

Uiterlijke kenmerken

Duizendpoten hebben een afgeplat lichaam met een duidelijke kop en twee antennen. De kaken zijn gemodificeerde poten die verbonden zijn met gifklieren. Ze hebben een paar puntoogjes, waarmee ze alleen bewegingen en licht en donker kunnen waarnemen. Het achterlijf is erg lang en bestaat uit vrijwel gelijke segmenten; ieder lichaamssegment bezit één paar poten. Ze worden meestal gevonden in de aarde of compost, of onder voorwerpen (takken, stenen, e.d.) die op de bodem rusten. Ze vangen hun prooi door er, indien nodig, met hoge snelheid achteraan te jagen.

Omdat hun huid dun is en gemakkelijk uitdroogt, verbergen ze zich overdag en jagen ze 's nachts. Er bestaan drie orden van duizendpoten in Nederland, waarvan twee, de Lithobiomorpha en de Geophilomorpha het meest algemeen zijn. Lithobiomorpha zijn relatief kort en hebben 15 paar poten. Lithobius forficatus is een van de grotere soorten van deze orde. Soorten van de Geophilomorpha, zoals Cryptops hortensis en Geophilus flatus, zijn lang en dun en hebben tot 90 paar korte, sterke poten. Deze laatste soorten zijn blind en kruipen doorgaans door bladafval en aarde.

Biologie

Mannetjes deponeren pakjes sperma (spermatoforen) op een soort webje, welke door vrouwtjes worden opgepakt. Eieren worden meestal in het voorjaar of vroege zomer gelegd. Vrouwtjes van sommige soorten van de Lithobiomorpha leggen hun eieren één voor één, bedekken ze met deeltjes aarde en laten ze verder alleen.

Pas uitgekomen duizendpoten hebben slechts zeven lichaamssegmenten en dus ook zeven paar poten, maar bij elke vervelling komt er telkens een segment bij en daarmee ook een paar poten. Vrouwtjes van sommige soorten van de Geophilomorpha bewaken hun eieren en jongen tegen vijanden door om ze heen te gaan liggen. Ook likken ze de eieren om ze te beschermen tegen schimmels.

Nut van duizendpoten

Duizendpoten zijn goede jagers. Zij vallen veel organismen aan, zoals insecten, wormen en slakken, maar ook spinnen en pissebedden. De grote, tropische soorten, waarvan de grootste 30 cm lang kan worden, vangen ook weleens kleine vogels, kikkers en muizen en zelfs tarantula's.

Natuurlijke vijanden

Veel duizendpoten worden gegeten door vogels, amfibieën, reptielen en grote loopkevers.

In de tuin houden of lokken

Omdat ze gemakkelijk uitdrogen en daardoor van een vochtige omgeving houden, doe je ze een groot plezier met schuilplaatsen in de vorm van een hoopje rottende bladeren, of stenen of takken die je op de vochtige aarde legt.

Miljoenpoten

Uiterlijke kenmerken

Twee veelvoorkomende soorten miljoenpoten zijn Tachypodoiulus niger, ook wel witpootkronkel genoemd, en Polydesmus angustus, die geen Nederlandse naam heeft. T. niger is cilindrisch en kan tot 5 cm lang worden. P. angustus is meer afgeplat en houdt zich vooral in bladstrooisel en rottend materiaal op en kan tot 2,5 cm lang worden. Aangezien miljoenpoten niet erg snel zijn, rollen ze zich bij gevaar spiraalvormig op. Bovendien kunnen veel soorten irriterende vloeistoffen of giftige gassen (blauwzuur) uitscheiden om vijanden te verjagen.

Biologie

Als een mannetje een vrouwtje benadert, is haar eerste impuls zich stevig op te rollen. Als het mannetje met haar wil paren, moet hij daarvoor moeite doen. Dit kunnen ze doen door over haar rug te lopen, waarbij ze haar met al die poten masseert, wat haar rustig maakt en waardoor ze gewillig wordt. Er zijn ook soorten waarbij het mannetje een geluid produceert dat het vrouwtje kalmeert. Weer andere gebruiken een seksferomoon.

Voor de spermaoverdracht gebruikt het mannetje zijn gemodificeerde poten op het zevende lichaamssegment, genaamd gonopoden, om een spermatofoor, een pakje met sperma, bij haar binnen te brengen in de vulvae, achter het tweede paar poten.

De vrouwtjes leggen zo'n 100 eieren in kleine, met uitwerpselen versterkte, ondergrondse kamers. De jongen die 3 - 4 weken later uit het ei komen lijken op de ouders, maar ze hebben slechts zes lichaamssegmenten en drie paar poten. Het aantal segmenten neemt bij iedere vervelling toe, tot ze de tientallen segmenten van een volwassen dier hebben. Omdat ze tijdens de vervelling een gemakkelijke prooi zijn, gebeurt dit altijd in een ondergrondse kamer. In de winter graven de volwassen dieren zich in de grond in en zijn daar inactief.

Miljoenpoten kunnen wel tot zeven jaar oud worden en worden daarmee ouder dan de meeste andere arthropoden.

Nuttig (en schadelijk)

Miljoenpoten vreten van dood plantenmateriaal en zijn daarom zeer nuttig als afvalopruimers. Echter: zaden en jonge plantjes vinden ze ook niet te versmaden en vooral erwten en bonenzaden worden in het voorjaar vaak aangevreten. Als wortels, bollen en knollen door andere plagen, zoals slakken, zijn aangetast, maken miljoenpoten deze verwondingen groter. Soms kunnen hierdoor bollen of knollen in hun geheel vernield worden.

Natuurlijke vijanden

Ondanks hun effectieve verdedigingsmechanisme, hebben miljoenpoten veel vijanden. Hun belangrijkste vijanden zijn bacteriën, schimmels en parasitaire wormen, die het lichaam kunnen binnendringen. Hoewel het gif dat ze afscheiden niet gevaarlijk is voor grotere dieren als vogels en zoogdieren, is de geur en smaak zo smerig, dat veel dieren ze niet willen eten. Merels, lijsters, kikkers, egels en sommige soorten kevers laten zich echter door de vieze geur en smaak niet afschrikken en eten de miljoenpoten als ze ze vinden. Bovendien worden veel soorten belaagd door mijten en teken, die tussen de pootjes kruipen waar de miljoenpoten met hun bepantserde lichamen niet bij kunnen. Ook duizendpoten vallen ze wel aan.

In de tuin houden

Zorg voor een schaduwrijke hoek met dood plantenafval en rottende bladeren. Hier voelen miljoenpoten zich prima in thuis.

Oudste landbewoner is een miljoenpoot

In 2004 werd in Schotland het oudste fossiel gevonden dat lucht inademde via ademhalingsbuisjes. Het werd gedateerd als zijnde 428 miljoen jaar oud en bleek een miljoenpoot te zijn, dat de naam Pneumodesmus newmani kreeg.