De opkomst en historiek van de gekkekoeienziekte (BSE)

BSE, in de volksmond ook wel de gekkekoeienziekte genaamd, is een ziekte die veel commotie heeft veroorzaakt. Hoewel de risico’s ingeperkt zijn, is deze dreiging nog steeds actueel. Duizenden runderen zijn hierdoor gestorven. Later heeft men ontdekt dat dit ook gevolgen had voor de mens, dit onder de vorm van het syndroom van Creutzfeldt-Jakob. Het verband tussen BSE en Creutzfeldt-Jakob werd gelegd door wetenschappers uit het Verenigd Koninkrijk. Hoe het allemaal zover is kunnen komen en wat de gevolgen waren voor de maatschappij is dankzij jarenlang onderzoek aan het licht gekomen.

Wetenschappelijke achtergrond gekkekoeienziekte (BSE)

Definitie

BSE is een prionziekte bij runderen die ervoor zorgt dat deze zich vreemd gaan gedragen en uiteindelijk sterven. In de volksmond wordt deze aandoening ook wel de gekkekoeienziekte genoemd, wat men kan verklaren door het vreemde gedrag van de besmette runderen. BSE is de afkorting van Boviene Spongiforme Encephalopathie, een wetenschappelijke verwoording die op het eerste zicht moeilijk te begrijpen valt indien men niet thuis is in de wetenschappelijke wereld; in het bijzonder de medische wereld. Als men deze term woord per woord ontleedt, vindt men echter de achterliggende betekenis:

BSE is een ziekte die voorkomt bij runderen (Boviene), waarbij de zenuwcellen in de hersenen onder de microscoop holtes vertonen, waardoor de hersenen een sponsachtig (Spongiform) uitzicht krijgen. Encephalopthie staat voor hersendegeneratie of ontaarding van het hersenweefsel. (6)

Oorzaken en verloop van de ziekte

Om de oorzaak van de gekkekoeienziekte te verklaren, is het noodzakelijk om een onderscheid te maken tussen de wetenschappelijke/biologische oorzaak en de menselijke bijdrage waardoor deze ziekte zich kon ontwikkelen. Allereerst is het belangrijk de wetenschappelijke kant te belichten zodat men een beter inzicht krijgt in deze moeilijke materie. De hersenen (plura tautum) zijn één van de meest complexe organen die er bestaan. De hersenen zijn een complex netwerk van verbindingen waarvan de bouwstenen meer dan een miljard individuele cellen zijn die onderling met elkaar communiceren. Bijgevolg zijn de hersenen dus ook een zeer kwetsbaar systeem. De essentiële bouwstenen van de hersenen zijn eiwitten, waar we de oorzaak van BSE kunnen situeren.

De oorzaak van BSE ligt dus in de hersencellen waar een gewoon eiwit omgevormd wordt tot een abnormaal eiwit. Dit omgevormde eiwit wordt ook prion genoemd. Prion is een woord dat professor Stanley Prusiner heeft bedacht voor een nieuw uitgevonden, eiwit-achtig, infectieus deeltje. In het Engels spreekt men van een ‘proteinaceous infectious particle’. De woorddelen ‘pro’ en ‘in’ zijn samengevoegd, met omwisseling van de twee klinkers, tot prion. Prionen veranderen de eiwitten van structuur zodat de ophoping van dit infectueuze eiwitdeeltje de hersencellen laat afsterven. Bij BSE veroorzaken de prionen holtes die zorgen voor een langzame degeneratie van het centrale zenuwstelsel.

De bijdrage van de mens in dit verhaal is spijtig genoeg redelijk groot. Voor 1986 had men geen notie van BSE, maar dit veranderde echter snel. De veehandel is altijd al een sector geweest waarin winstmarges en optimale tijd- en groeicurves belangrijk zijn. Het liep echter fout toen de Britse veevoederfabrieken beendermeel van karkassen gingen toevoegen aan het plantaardig voeder voor runderen, teneinde de runderen sneller te laten groeien waardoor de kost per beest verminderde. Er werden echter ook vermalen karkassen van schapen verwerkt in het veevoer; schapen die besmet waren met Scrapie, eveneens een prionziekte. De eiwitten hebben zich gemuteerd waardoor een nieuwe prionziekte is ontstaan: BSE.

De periode tussen het moment van besmetting en het manifesteren van de allereerste ziekteverschijnselen, de incubatietijd genaamd, is gewoonlijk twee tot acht jaar. De aandoening manifesteert zich geleidelijk aan en de symptomen zijn vooral merkbaar in de wijziging van het normale gedragspatroon van de besmette koe. Het zieke rund vertoont kenmerken van angst en/of nervositeit. Meestal zonderen besmette runderen zich af van de kudde en durven ze al eens weigeren terug in de stal te komen. Buiten gedragsveranderingen zijn er meestal ook bewegingsstoornissen, zoals: een abnormale lichaamshouding, gebrek aan coördinatie en andere bewegingsstoornissen. De dieren beginnen zich aarzelend voort te bewegen door een gebrek aan coördinatievermogen, alsook worden ze onzeker. Een ander zeer zichtbaar symptoom is het trillen van het dier tijdens bewegingen. De duur van de ziekte varieert van dier tot dier, het is dus zeer moeilijk om een algemeen profiel van het ziektebeeld te schetsen en de vermoedelijke tijd tussen besmetting en overlijden te bepalen. Na de eerste symptomen duurt het zeven dagen tot enkele maanden tot de dood. Ze ziekte heeft gemiddeld een duur van zes tot acht weken.

Verband met andere prionziektes

Gelijkaardige prionziektes bij dieren

Zoals men reeds heeft kunnen lezen in dit artikel, is Scrapie een prionziekte bij schapen die aan de oorzaak ligt van de gekkekoeienziekte. De meeste van deze ziektes hebben een gelijkaardig verloop en afloop, namelijk de dood.

Enkele gelijkaardige aandoeningen zijn:

• Chronic Wasting Disease: bij hertachtigen
• Transmissible Mink Encephalopathy: bij nertsen
• Feline Spongiform Encephalopathy: bij katten
• Transmissible Spongiform Encephalopathies: bij proefdieren

Het verband tussen BSE en het Creutzfeldt-Jakob-syndroom

Bij de mens komt een aandoening voor die vergelijkbaar is met BSE en bekend staat als het Creutzfeldt-Jakob-syndroom. Deze naam is enigszins verwarrend. Toen men de ziekte in 1996 voor het eerst zag, dacht men dat het ging om de ziekte van Creutzfeldt-Jakob, een erfelijke ziekte die leidt tot pre-seniele dementie. Later bleek dat het om een aparte aandoening gaat die ook op veel jongere leeftijd optreedt. Men neemt aan dat dit syndroom een gevolg is van BSE, die van runderen op mensen is overgebracht. De ziekte wordt waarschijnlijk overgedragen door het eten van dierlijk besmet vlees, vooral het zenuwweefsel (bijvoorbeeld ruggenmerg); met het eigenlijke spierweefsel, bijvoorbeeld biefstukken, lijkt tot nader order niks aan de hand. Symptomen van het Creutzfeldt-Jakob-syndroom zijn onder andere:

• coördinatieproblemen
• slaapstoornissen
• geheugenverlies
• persoonlijkheidsveranderingen
• dementie
• andere symptomen

Het syndroom begint als dementie, daarna beginnen de neurologische verschijnselen op te treden, zoals spierkrampen bijvoorbeeld. Het verloop is heel snel en in een tijdspanne van minder dan een jaar wordt de patiënt ernstig invalide. In 2016 is er nog steeds geen behandeling voor het Creutzfeldt-Jakob-syndroom die genezing mogelijk maakt.

Historiek van de gekkekoeienziekte (BSE)

Situering in tijd en ruimte

De wetenschappelijke wereld vermoedt dat alles is begonnen met enkele sporadische gevallen van BSE in het Verenigd Koninkrijk in de jaren 80. De recyclage van besmette schapenkarkassen op grote schaal in de productie van beendermeel, samen met de verandering van het maken van het diermeel (na een bepaalde tijd voegde men ook runderkarkassen toe aan het meel, waaronder karkassen besmet met BSE), hebben geleid tot de verspreiding van de ziekte. Omdat de bedrijven goedkoper wilden produceren, leidde dit tot de ontwikkeling van allerlei soorten vleesbeendermeel op basis van dierlijk afval, waaronder dus ook besmette karkassen van schapen. Men verlaagde de verhittingstemperaturen en ook verkortte men de verhittingsduur. Dit had als gevolg dat de gebruikte chemische componenten gewijzigd werden waardoor zodat de besmettelijke deeltjes (prionen) niet vernietigd werden. Dit was echter niet alleen uit puur winstbejag, maar vooral om de veehouders te redden van het faillissement. Om de financiële verliezen ten gevolgde van de massale schapenslachtingen te milderen, liet de Britse regering toe dat tien procent van het veevoer voor runderen uit slachtafval bestond.

BSE in België

De ziekte verspreidde zich zeer snel en niet enkel in het Verenigd Koninkrijk. Vele andere Europese landen vielen ook ten prooi aan de ziekte, waaronder België bijvoorbeeld. Op 27 oktober 1997 werd het eerste BSE-geval in België gemeld, waarmee België het achtste Europese land werd waar BSE werd vastgesteld. Er waren waarschijnlijk eerder al gevallen, maar deze werden niet als BSE herkend of gemeld. Het laatste geval van BSE in België werd gesignaleerd op 5 oktober 2006. In het totaal zijn er 133 Belgische gevallen bekend gemaakt.

Impact op de maatschappij

De impact op de maatschappij was enorm, zowel economisch als sociaal. De vleesindustrie daverde op haar grondvesten en het vertrouwen van de consument was weg. Ondanks de vele maatregelen en de geruststelling van de overheden, daalde de verkoop van rundvlees tot een nooit gekend minimum. De reputatie van de vleesindustrie kreeg een mokerslag en dit bleef lang voelbaar, mede door steeds weerkerende voedingsschandalen. De economische gevolgen waren gigantisch, Minstens 56.483 Britse bedrijven kregen met BSE te maken. Deze financiële catastrofe zorgde voor vele faillissementen en sociale drama’s. Hoewel het verband met de verwerking van beendermeel in het veevoer redelijk snel werd gelegd, was Europa niet snel geneigd maatregelen te treffen. Het duurde tot in 1990 voor er een verbod kwam om slachtafval in veevoer te verwerken. Het kwaad was echter al geschied en de piek van de epidemie moest nog komen, namelijk in 1992. Na de invoer van een strenge wetgeving en massale controles werd de ziekte ingeperkt en gereduceerd tot besmette runderen eerder uitzondering dan regel waren.

Huidige situatie

De gekkekoeienziekte is eerder een slechte herinnering dan een alledaagse reden tot bezorgdheid. Er zijn sinds 2006 geen gevallen meer gesignaleerd van BSE in België. De overheid heeft zelfs de verplichte snelle BSE-testen afgeschaft begin januari 2013. Na het uitdoven van de BSE-epidemie, werd er beslist om enkel nog de verdachte dieren en kadavers te onderzoeken. Volgens de Europese Unie is de kans op besmetting met BSE ook verwaarloosbaar geworden. Door de afschaffing werd het aantal testen met 100.000 per jaar verminderd. Dit is een positief teken aangaande BSE. Toch is er reden tot waakzaamheid. De vleesindustrie blijft steeds weer op een negatieve manier in het nieuws verschijnen. Een mooi voorbeeld hiervan zijn de voedingsschandalen aangaande paardenvlees.

Besluit: BSE, een les tot waakzaamheid

De opkomst van BSE leek misschien heel plots, maar was eigenlijk het gevolg van jarenlange wanpraktijken in de vleesindustrie. Duizenden runderen zijn gestorven aan deze gruwelijke ziekte en dit in diverse landen van de Europese Unie. Wegens een late reactie betreffende wetgeving en maatregelen, heeft de ziekte zelfs enkele menselijke slachtoffers geëist. De mens is slachtoffer geworden van zijn eigen nalatigheid. De impact op de maatschappij was enorm. Spijtig genoeg moet men concluderen dat de vleesindustrie hier geen lessen uit getrokken heeft. Voedingsschandalen zijn nog steeds schering en inslag. De tijd tussen geboorte en slachting wordt steeds korter door het gebruik van groeiversnellers en hormonen; dit alles om een zo hoog mogelijke winst te bekomen. Hoewel de wetgeving geleidelijk aan terug versoepeld is qua verplichte testen en controles, blijft ze nog steeds streng genoeg om de veiligheid van de consument te garanderen.