Kleuren in het dierenrijk: man/vrouw verschillend gekleurd

Waarom heeft de man van de pauw een mooie staart en de vrouw niet? Waarom is de mannelijke merel zwart en de vrouw grijs? Waarom zijn mannelijke guppen mooier in een aquarium dan de vrouwtjes en zijn er zelfs kleurverschillen tussen mannetjes en vrouwtjes van insecten? Om deze vragen te beantwoorden is het begrip seksueel dimorfisme belangrijk. Deze term slaat in feite op alle verschillen die zichtbaar zijn tussen man en vrouw van een soort. Kleur is een opvallende en veelvoorkomende vorm van seksueel dimorfisme, maar andere voorbeelden zijn geweien en hoorns en formaat. Misschien wel de meest voorkomende reden voor seksueel dimorfisme is pronken. Doorgaans is het mannetje feller gekleurd, om zo een vrouwtje te verleiden. Andere redenen zijn vechten, roofdieren weglokken en algemene verschillen in gedrag tussen man en vrouw. Verschillen in kleuren zijn doorgaans slecht onderzocht, dus voor veel soorten is het nog niet bekend waarom mannen en vrouwen er anders uitzien.

Seksueel dimorfisme

Wanneer de mannetjes en de vrouwtjes van een soort er verschillend uitzien, is er sprake van seksueel dimorfisme. Seksueel dimorfisme kan betrekking hebben op kleur, vorm en andere uiterlijke kenmerken zoals horens en geweien, maar ook op gedrag. Seksueel dimorfisme heeft verschillende redenen, maar de meest opvallende afwijkingen tussen man en vrouw hebben doorgaans als doel om een partner te vinden.

Bij vogels

Bij veel vogelsoorten is het mannetje opvallend, fel gekleurd. Het vrouwtje ziet er saaier uit met lichte, doffe kleuren en weinig opvallend. De pauw is hiervan misschien wel het duidelijkste voorbeeld, maar er zijn veel meer vogels die dit patroon vertonen. De kleurverschillen hebben meerdere redenen. Dat kleurverschillen bij vogels zoveel voorkomen komt wellicht door het goede zicht van vogels, en de diversiteit en opbouw van vogelveren.

Paringsgedrag

Bij vogels bepalen de vrouwtjes doorgaans met welk mannetje ze paren. De mannetjes moeten bewijzen dat zij de beste kandidaat zijn, dat ze sterk en fit zijn en goede genen zullen doorgeven. Dit doen ze door zang, het bouwen van nesten, het doen van dansen of… kleur. De felst gekleurde mannetjes hebben de grootste kans om te paren en krijgen dus het meest jongen. Vrouwtjes doen meer moeite om een nest van een felgekleurde man groot de brengen, dan ze doen voor een nest van een flets gekleurd mannetje. Op termijn zorgt natuurlijke selectie er dus voor dat de mannetjes van de soort fel gekleurd zijn. Dit is bij heel veel vogelsoorten te zien, zoals pauwen, kippen, eenden en papegaaien.

Roofdieren weglokken

De felle kleuring van mannetjes heeft nog een reden. Bij veel vogels broedt het vrouwtje het meeste op het nest en is het vrouwtje het meeste bij de jongen. Het mannetje kan bij problemen roofdieren weglokken. Het vrouwtje zit op het nest, bruin gekleurd en goed gecamoufleerd. Komt er een roofdier aan, dan valt het mannetje veel meer op. Deze lokt de bedreiging weg, zodat het vrouwtje voor de jongen kan blijven zorgen.

Ander gedrag

Mannen en vrouwen vertonen ander gedrag. Dit is niet alleen bij mensen zo, maar ook bij dieren. Bij vogels is dit goed te zien aan struisvogels. Het mannetje is zwart, het vrouwtje bruin. Toch zijn ze beide uitstekend gecamoufleerd als ze broeden. Hoe doen ze dit? Simpel, ze zitten op verschillende tijden op het nest. De vrouw zit overdag te broeden. Door haar lichtere kleuren blijft ze koeler, maar belangrijker nog, ze is slecht te zien. De man broed ’s nachts, in het donker. Zijn zwarte gestalte is onzichtbaar. Broedende struisvogels zijn dus slecht te zien, doordat mannen en vrouwen andere kleuren hebben.

Vissen

Net als bij vogels is paringsgedrag bij vissen doorgaans de reden voor verschillende kleuren. Vrouwtjes vallen op felgekleurde mannetjes, waardoor felgekleurde mannetjes zich vaker succesvol voortplanten. Dit is bij veel soorten in koralen te zien, maar ook bij de guppen die in bijna ieder aquarium rondzwemmen.

Zoogdieren

De man van de rode reuzenkangoeroe heeft een rode vacht, terwijl de vrouw blauwgrijs is. De noordelijke zeebeer vrouw is lichtbruin gekleurd, terwijl de man zwart tot roodbruin is. Nyala mannetjes zijn zwart met weinig strepen, terwijl de vrouwtjes lichtbruin zijn en meer strepen hebben. Seksueel dimorfisme komt dus ook bij zoogdieren voor. Bij zoogdieren komen kleurverschillen echter niet zo vaak voor als bij andere diergroepen, vaker worden andere vormen gebruikt. Denk hierbij aan geweien, horens en slagtanden. Bij zoogdieren komen kleurverschillen voornamelijk voor om te pronken, dus om meer vrouwtjes aan te trekken.

Reptielen

Ook in reptielen zijn verschillen tussen mannen en vrouwen soms zichtbaar aan kleur. Bij mannelijke luipaardgekko’s is een V-vorm van donkere vlekken rond de pelvis. De reden hiervoor is niet duidelijk.

Geleedpotigen

Bij geleedpotigen komen kleurverschillen tussen mannen en vrouwen regelmatig voor. Sommige spinnen vertonen deze verschillen, maar dit is vaak niet erg duidelijk. De vrouwtjes zijn doorgaans iets lichter dan de mannetjes, maar er zijn uitzonderingen. Duidelijke verschillen zijn er te zien in libellen en waterjuffers, maar ook bij vlinders. Bij de monarchvlinder, bijvoorbeeld, heeft de man twee zwarte vlekken op haar achterste vleugels en zijn de strepen minder dik. De verschillen bij insecten en andere geleedpotigen hebben waarschijnlijk als reden dat de dieren beter herkenbaar zijn voor soortgenoten. Mannetjes die vechten voor territorium moeten elkaar herkennen, zodat ze geen energie verspillen aan vechten met de verkeerde soort. Daarbij is het belangrijk dat mannetjes en vrouwtjes van een soort elkaar herkennen, anders kan er geen succesvolle paring zijn.

Lees verder

• Kleuren in het dierenrijk: hoe komen dieren aan hun kleur?
• Kleuren in het dierenrijk: gekleurde jonge dieren
• Kleuren in het dierenrijk: waarom zijn dieren zwart-wit?
• Kleuren in het dierenrijk: kleuren in kuddes en groepsdieren
• Kleuren in het dierenrijk: kleurenpracht onder water