Jane Goodall en de Gombe chimpansees

Jame Goodall is er niet zeker van of chimpansees de aangeboren intelligentie hebben om zelf te bedenken voorwerpen van de grond op te rapen en te gebruiken of dat het iets is dat elke generatie van de voorgaande generatie leert. Wel weet Jane dat de jonge dieren gelegenheid hebben van de ouderen te leren, dat zij hen aandachtig gadeslaan en dat ze hen vaak nadoen.

Gebruiken en vervaardigen van werktuigen

Belangrijk is op te merken dat chimpansees wel werktuigen gebruiken en vervaardigen, maar dat ze deze niet nodig hebben. Chimpansees kunnen heel goed zonder. Echter het is wel zo dat ze die buitengewone eigenschap bezitten. Voor het grootste gedeelte is de eigenschap om werktuigen te gebruiken en te vervaardigen bij chimpansees niet ontwikkeld en het is niet van belang voor hun voortbestaan. Desondanks beschikt de chimpansee erover.

Hoe is de chimpansee dan aan die eigenschap gekomen?

De chimpansee is er het bewijs van dat een mensaap met een goede handvaardigheid er een gewoonte van kan maken om op een elementaire wijze gebruik te maken van werktuigen, om de eenvoudige reden dat ze tijd door brengen op de begane grond, waar allerlei voorwerpen liggen die opgeraapt kunnen worden. Het zal wel nooit bekend worden welke chimpansee het eerste leerde om met een strootje naar termieten te vissen, of hoe lang het duurde voor dat dit een vaste handeling werd binnen de groep.

Gooien van voorwerpen

Een ander talent dat Jane bij de Gombe chimpansees waarnam, was het gooien van voorwerpen. Haar verslagen hierover zijn erg interessant en wel om verschillende redenen, te weten:

• 1. de verslagen onthullen dat de kunst van het voorwerpen gooien goed ingeburgerd was. Een aantal individuele chimpansees probeerde het, onder uiteenlopende omstandigheden;
• 2. de verslagen wijzen erop dat het gooien door de chimpansees (zelfs al was dat vaak ver naast het doel) toch van nut kan zijn.

Het nut van het gooien van voorwerpen

Het leven van de chimpansee is een leven vol bluf en vertoon van agressie. Daarbij kan het dier op en neer springen, met zijn armen zwaaien, schelden, schreeuwen en een aanval inzetten. Dat alles om indruk te maken op de rivaal, de tegenstander of de vijand. Gooien van voorwerpen levert nog meer indruk op als het vergezeld gaat van een regen van stokken, afval of stenen. Het feit dat gooien van voorwerpen van nut is, verklaart waarom het is ingeburgerd als een onderdeel van het gedragspatroon van de soort.

Het effect van ver naast het doel gooien

Het nut van dit in het wilde weg gooien is niet indruk te maken op de mens, wel op andere chimpansees, op bavianen, luipaarden en dergelijke. Voor die toeschouwers is het buitengewoon afdoende. Het gooien heeft duidelijk een selectieve waarde. Het is de vraag of de chimpansee niet een betere werper zou kunnen worden, als hij maar lang genoeg met rust gelaten wordt.

Het gedrag van mijnheer Worzle

Jane Goodall gaf alle chimpansees een naam zo gauw zij ze kon herkennen. Ze deed dat om hen te identificeren of om het identificeren gemakkelijker te maken. Aan de Gombe-rivier was een chimpansee, die ze mijnheer Worzle noemde. De heer Worzle werd een superieure steenwerper, doordat hij op een ongebruikelijke manier werd uitgedaagd. Wat was het geval? Om de troep chimpansees naar het gebied te lokken waar Jane en haar echtgenoot (Hugo van Lawick) hun kamp hadden opgeslagen, maakten ze er een gewoonte van bananen neer te leggen. Maar die ongewone hoeveelheid voedsel trok ook de bavianen aan die in de buurt woonden. Dat leidde tot hevige botsingen. Al vlug kwamen de bavianen er achter welke chimpansees (namelijk de vrouwtjes en de jonge dieren) zij konden intimideren door op hen in te rennen. Maar de bavianen konden de heer Worzle nooit van zijn stuk brengen. Hij week geen centimeter, raapte op wat voor zijn handen kwam en wierp dat naar de kop van de bavianen. Soms waren het alleen bladeren. Op zekere keer was het een tros bananen, dit tot groot genoegen van de bavianen. Echter langzaamaan kwam de heer Worzle tot de ontdekking dat stenen het beste waren om mee te gooien. Naarmate de tijd verstreek ging hij steeds meer vertrouwen op stenen en begon hij steeds grotere exemplaren te gebruiken.

De intimidatie door Mike

Een andere bijzondere gebeurtenis die bij de rivier Gombe plaatsvond was de opkomst van een chimpansee, die Mike heette. Mike had een zeer lage positie onder de volwassen mannetjes van de troep. Hij klom echter op tot hoge rangorde. Mike slaagde daarin door een opmerkelijk wapenfeit. Hij ontdekte een nieuw wapen waarmee hij andere mannetjes kon intimideren. Het waren juist die mannetjes die de gewoonte hadden gehad om Mike ongestraft te schoppen en opzij te duwen. In die tijd had Jane blikken kerosine in de buurt van haar tent opgeslagen. Mike had de gewoonte in Jane's tent te komen en dan twee of drie van die 15 liter blikken bijeen te rapen. Daarna deed Mike opzettelijk een onverwachte aanval op een groep hooggeplaatste mannetjes die elkaar in de nabijheid van de tent rustig zaten te verzorgen.

Opmerking

Het aanvalsgedrag van chimpansees berust op het opladen tot een hoge staat van opwinding of woede. Die opwinding of woede komt tot ontlading door een hevige aanval, vaak rechtop gaand, begeleid door schreeuwen, zwaaien met de armen, het werpen met takken en ander agressief gedrag. Gewoonlijk zal een hogergeplaatst mannetje de aanval van een lagere negeren. Dat doet de hogergeplaatste door het andere dier langs zich heen te laten rennen.

De aanvallen van Mike

De aanvallen van Mike waren echter veel te indrukwekkend om genegeerd te worden. Mike gooide de blikken voor zich uit, terwijl hij er tijdens het rennen twee of drie voortschopte. Dit maakte een beangstigend kabaal en de andere mannetjes gingen er in grote schrik vandoor. Ze waren evenzeer onder de indruk van het lawaai als van de grootte van de blikken die in hun richting stuitten. Zo bleef Mike als heerser van het terrein achter, terwijl zijn ogen vuur schoten, hijgend van woede en met zijn haar rechtovereind. Eigenlijk had hij 'de stad schoongeveegd'. Later kwam een aantal chimpansees terug terwijl zij verschillende chimpansee verzoeningsgebaren maakten, hem voorzichtig aanraakten, hem zenuwachtig verzorgden en steels naderbij kropen met hun koppen omlaag. Zij deden alles wat hij tot nu toe voor hen had moeten doen!

De veroverde positie van Mike

Nadat Mike zijn sensationele blik-smijt voorstelling verscheidene keren had herhaald, besloot Jane dat deze bezigheid te gevaarlijk was om te laten voortduren. Zij verborg de blikken. Nietemin had Mike zijn positie intussen duidelijk gemaakt. Hij was nu zo machtig en gerespecteerd dat hij korte tijd later in staat was de tot dan heersende chimpansee, genaamd Goliath, te overbluffen. Dat deed hij door een meer gebruikelijk vertoon van stampen en takkenzwaaierij. Van dat ogenblik af was de positie van Mike aan de top van de hiërarchie gevestigd en dat bleef verscheidene jaren zo.

Opzettelijke aanval

De meeste indruk maakte het op Jane dat zij had kunnen waarnemen dat Mike zijn aanvallen met opzet deed. In plaats van zich goedschiks of kwaadschiks op te werken tot de staat van emotionele razernij (die chimpansees er gewoonlijk toe aanzet tot de aanval over te gaan) bepaalde Mike zelf heel koelbloedig het tijdstip. Hij verzamelde eerst voorzichtig zijn blikken en ging zichzelf dan pas opwerken tot razernij.

Opmerking

De omstandigheden in het geval van Mike waren niet natuurlijk. Immers grote blikken komen normaal niet in het oerwoud voor. Maar de reactie van Mike (evenals het snel leren stenen te werpen van de heer Worzle) geeft iets aan van de soepelheid in gedrag en de bekwaamheid tot improviseren, die een intelligent en fysiek geschikt dier toont als hij geconfronteerd wordt met een nieuwe situatie of wanneer hem de gelegenheid wordt geboden een oude situatie op een nieuwe manier te benaderen.