Overeenkomsten met de menselijke samenleving

In veel sociale organisaties bij dieren vinden we nogal wat overeenkomsten met ons eigen gedrag. Immers alle samenlevingen zijn afhankelijk van taakverdeling en van samenwerking aan gezamenlijke objecten. Deze overeenkomsten met het menselijke gedrag staan weliswaar los van elkaar en zijn niet gecombineerd op de unieke menselijke manier, maar ze zijn wel aanwezig.

Veeteelt bedrijvende mieren

Wanneer alle beschikbare bronnen van bestaan rond het oude mierennest zijn uitgeput, trekt een hele kolonie van deze mieren (twintig miljoen in aantal) er in een keurig gevormde colonne op uit om een nieuw nest te bouwen. Zo marcheren ze door een Afrikaans regenwoud, waarbij de grote groep werkmieren wordt geflankeerd door soldatenmieren met geheven scharen. De colonne kan wel drie dagen doormarcheren en daarbij een afstand afleggen van anderhalve kilometer. (Je kunt dit vergelijken met een afstand van 200 kilometer voor een mens). Hun lange tocht is van minuut tot minuut afhankelijk van een complex sociaal gedrag, waarin de handelingen van ieder individueel insect bijdragen tot het volbrengen van een gezamenlijke taak.

Oude sociale maatschappij

Deze mierenorganisatie is een oude sociale maatschappij met een taakverdeling en samenwerking om te komen tot het bereiken van een gezamenlijk doel. De mierenmaatschappij is echter niet de enige sociale organisatie waarin we overeenkomsten vinden met ons eigen gedrag. Prairiehonden bijvoorbeeld 'spreken' met elkaar in een rudimentaire maar wel doelmatige taal van kreten. De Titi-apen blijken een 'huwelijk' te sluiten voor het leven en de verwende jonge chimpansees krijgen 'les' in werkzaamheden en gewoontes die horen bij een volwassen leven. Echter pas tijdens de ontwikkeling van de jagersgroepen van de Homo erectus (een half miljoen jaar geleden) vielen de drie elementen (spreken, huwen voor het leven en jeugd onderwijzen in werkzaamheden en gewoontes) samen in de machtige maatschappij van de mens.

Oudste patronen van sociaal gedrag

Termietenheuvels hebben een even ingewikkelde structuur als heel veel mensensteden. In zo'n termietenhoop leven de termieten volgens een van de oudste prehistorische patronen van sociaal gedrag. Deze patronen zijn misschien wel 100 miljoen jaren geleden (toen de dinosaurussen nog op aarde rondwandelden) vastgelegd.

Kastesysteem

In een doorsnee termietenheuvel wonen een koning en een koningin met hun duizenden nakomelingen. Deze enorme kolonie werkt met een kaste-systeem dat alle soortgelijke door mensen ingestelde systemen in strengheid overtreft. Over het algemeen zijn alleen de koning en de koningin vruchtbaar. Zij doen dan ook niets anders dan voor de voortplanting zorgen, terwijl hun steriele nakomelingen alle andere taken verrichten. De soldaten (ongeveer 3% van de termietenbevolking) beschermen het nest tegen vijanden, zoals de mieren. De werkers onderhouden het nest, bedienen de koning en de koningin en verzorgen de jongen. Deze werktermieten eten zelfs voor alle andere termieten en dienen het voorverteerde voedsel (een voedzaam mengsel van aarde en humus) uit hun eigen achterlijf toe aan de anderen.

Feromonen

Dit complexe sociale gedrag wordt geregeld door chemische signalen. Termieten zijn blind en doof: zij gebruiken hun smaak- en reukzintuigen als communicatiemiddel. De overdracht van informatie gebeurt door middel van feromonen, stoffen die de termieten zelf afscheiden. Zo geven pasgelegde eieren bijvoorbeeld een chemische opdracht aan de werktermieten die hen vertelt dat ze naar de broedkamer gebracht moeten worden. Zelfs de samenstelling van de termietenbevolking wordt door feromonen geregeld. Als er bijvoorbeeld te veel soldaten in het nest zijn, zorgt de overmaat aan soldaten-feromoon ervoor dat de werkers de soldaten te lijf gaan en het overschot verslinden.

Succesvolle samenleving van prairiehonden

Prairiehonden hebben een zo succesvolle samenleving ontwikkeld, dat de Grote Vlakten voor de komst van de blanken honderden miljoenen exemplaren telde.

Deze knaagdieren hebben hun succes vooral te danken aan hun vocabulaire. Die bestaat uit een geblaf met verschillende intonaties, waaraan ze hun misleidende naam van prairiehond danken. De taal van de prairiehonden is een van de meest efficiente communicatiesystemen buiten de menselijke samenlevingen. Met behulp van deze taal bouwen de inwoners van een prairiehondenstad (die soms wel een oppervlakte van 2,5 vierkante kilometer beslaat) een vrijwel afdoend verdedigingssysteem op tegen een groot aantal natuurlijke vijanden (arenden, havikken, prairiewolven, jakhalzen en dassen).

Onafhankelijke gebieden

Zo'n prairiehondenstad is verdeeld in onafhankelijke gebieden, die elk bewoond wordt door 1 clan. Een clan bestaat gemiddeld uit 1 mannetje, 3 vrouwtjes en ongeveer 6 jongen. De leden van dit 'gezin' komen maar hoogst zelden buiten de grenzen van hun eigen territorium en zij treden hard op tegen indringers. Alle inwoners van de prairiehondenstad zijn verbonden door hun taal. Een enkele snerpende kreet over de vlakte laat een grazende prairiehond rechtop zitten en uitkijken naar gevaar. Een aantal korte, nasale, hoge blafgeluiden betekent groot alarm en is voor alle dieren het sein om een ondergrondse schuilplaats op te zoeken. Als het gevaar geweken is, geeft een van de dieren, staande op zijn achterpoten het uitbundige tweetonige "alles veilig" signaal, dat door alle dieren wordt overgenomen zodat de hele stad weergalmt van triomfkreten.

Samenleving van de Oeistiti

Men neemt aan dat de Oeistiti of springaapjes van Zuid-Amerika een verhouding voor het leven aangaan. Er zijn slechts twee primaten die dezelfde gewoonte hebben, namelijk de gibbon en - meestal - de mens. De springaapjes zijn vooral uit op kameraadschappelijke verhouding. In sexueel opzicht zijn ze bepaald niet eenkennig. Hun gevoelens voor hun levensgezel(lin) drukken ze uit door het besnuffelen en vertroetelen van elkaar en door een tedere omhelzing van ineengestrengelde staarten. In die houding slapen ze gewoonlijk ook.

Eens per jaar (in de paartijd) verlaten ze elkaar voor korte sexuele avontuurtjes met een naburig lid van het andere geslacht. Daarna hervat het 'echtpaar' weer de normale gang van zaken alsof er niets is gebeurd. Ze hebben geen last van jaloezie: het mannetje verzorgt en vertroetelt de jongen van zijn partner zonder zich te bekommeren om hun vaderschap.

Genegenheid versus territoriale twisten

Die warme genegenheid staat in schril contrast tot de felle territoriale twisten tussen de families onderling. Iedere morgen bewegen de echtelieden zich naar de grens van hun gebied en schreeuwen daar beledigende opmerkingen naar hun buren. De echtparen staan met gekromde rug tegenover elkaar, de haren rechtovereind en de staart dreigend omhoog. Als een van de buren ook maar de geringste overtreding begaat, kan deze aggressieve opstelling uitlopen op een wilde achtervolging en een plotselinge aanval. Het kan zijn dat deze familietwisten een uitlaat vormen voor de spanningen die binnen het gezin ontstaan.

Het vrije ongebonden apenleven

Door de nadruk op persoonlijke verhoudingen, individuele leerprocessen en flexibiliteit is de samenleving van de chimpansees van alle dierengemeenschappen het nauwst verwant aan die van de mens. Slechts weinig gemeenschappen vertonen zo'n losse structuur. De samenstelling van de groep verandert voortdurend. Binnen de groep is het sterkste mannetje meestal de leider, maar de hierarchie is bepaald niet streng. Zo kan een kleine, vermetele chimpansee het leiderschap veroveren in een duel van gebluf dat eindigt in een verzoeningsperiode vol wederzijdse attenties.

Moeder- kind relatie

Eigenlijk is het meest menselijke van alle sociale karaktertrekken van de chimpansee wel de intieme relatie tussen moeder en kind. De baby wordt tot zijn vierde jaar gezoogd en komt pas tegen zijn achtste jaar in de puberteit. In deze periode van persoonlijkheidsontwikkeling leert hij primitieve hulpmiddelen hanteren. Hij gebruikt twijgen als bouwmateriaal voor het nest, stokken en stenen als wapens en gekauwde bladeren als spons. Al die bezigheden begeleidt hij met een reeks geluiden (gebrom, geschreeuw, geblaf en gepiep). De geluiden gaan vergezeld van een rijke schakering van gelaatsuitdrukkingen en een welsprekende gebarentaal.

De georganiseerde jachtbenden van de Homo erectus

De Homo erectus leefde ongeveer 600.000 jaar geleden. Ze leefden in een georganiseerde groep en trokken vaak naar de droge rivierbedding om kwarts en hoornsteen te zoeken, waarvan zij wapens en werktuigen maakten. Alleen in een droge rivierbedding konden deze steensoorten zonder veel moeite gevonden worden. Hun missie bracht gevaren met zich mee. De Aziatische vlakten werden geteisterd door ijzige winden en er doolden roofdieren (sabeltandtijger) rond. Ook kon zo'n groep het territorium van een andere groep binnendringen. Voor de eigenaars van het waardevolle kwarts vormden de binnendringers een even vanzelfsprekende (en smakelijke) buit als welke andere diersoort dan ook.

Samenwerking en taakverdeling

Als zo'n gewaagde expeditie slaagde, dan zal dat vooral te danken zijn geweest aan een goede samenwerking in die complexe maar toch flexibele groep. Er was een taakverdeling: sommige mannen verzamelden brandstof en joegen op wild.

Anderen (misschien wel de eerste handwerkslieden ter wereld) maakten gereedschap. Vrouwen letten op het vuur, zoogden de baby's en pasten op de oudere kinderen.

Om hun doel te bereiken beschikten zij over hulpmiddelen die alleen de mens kent. Zelfs de primitieve Homo erectus gebruikte een rudimentaire taal om plannen te maken en informaties uit te wisselen. Zij hadden goede wapens (bv. de voor vele doeleinden geschikte bijl), zij kenden het vuur (dat zij als gloeiende sintels in een leren zakje met zich meenamen).

Met een voortdurende uitbreiding van hun bekwaamheden en verbetering van hun organisatie zouden groepen als die van de Homo erectus mettertijd de wereld gaan beheersen.