De orka of zwaardwalvis

Door zijn intelligentie, afmetingen en opvallende uiterlijk is de orka of zwaardwalvis een van de meest bekende en geliefde walvisachtigen. De grote zeezoogdieren worden vaak als walvissen gezien, maar eigenlijk zijn orka's dolfijnen. Maar hoe leven deze mooie dieren eigenlijk? Waar komen ze voor, wat eten ze en wat voor soorten zijn er?

Taxonomie en soorten

De orka (Latijnse naam: orcinus orca) is een zeezoogdier dat behoort tot de orde van de walvisachtigen ofwel cetaceeën. Orka's behoren tot de suborde van de tandwalvissen (odontoceti): in tegenstelling tot vele andere walvisachtigen hebben zij tanden en geen baleinen. Hoewel de orka met zijn behoorlijke afmetingen vaak als walvis wordt beschouwd, is de orka feitelijk gezien een dolfijn. Binnen de familie van de dolfijnen (dephinidae) is de orka de grootste vertegenwoordiger.

Men is het er nog niet over eens of alle orka's daadwerkelijk tot dezelfde soort behoren. Men onderscheidt langs de Amerikaanse Westkust drie subsoorten (ook wel "ecotypes" genoemd) in de Noordelijke hemisfeer: het "resident"-type, het "transient"-type en het "offshore"-type. Deze subsoorten lijken op elkaar maar verschillen in leefgebied, dieet, communicatie en leefwijze. In Europa worden twee types onderscheiden; in de Zuidelijke hemisfeer worden orka's in de subtypen A, B, C en D onderscheiden.

Over de drie suboorten langs de Amerikaanse Westkust is het meeste bekend.

Resident-type

Dit type orka heeft zijn naam te danken aan het feit dat zijn leefgebied vrij gering is: een groep resident-orka's is vaak op dezelfde locatie te vinden. Orka's van het resident-type zijn echte viseters en verblijven meestal in de buurt van bepaalde vispopulaties: dit verklaart hun kleine leefgebied. Resident-orka's leven in familieverband: kalfjes blijven hun hele leven lang bij hun moeder.

Transient-type

Transient-orka's worden ook wel "Bigg's"-orka's genoemd, naar de Canadese marinebioloog Bigg. In tegenstelling tot resident-orka's leven deze orka's in relatief kleine groepen van twee tot zes dieren en leggen ze behoorlijke afstanden af: ze zijn niet aan één plaats gebonden. Orka's van het transient-type hebben andere zeezoogdieren, zoals zeeleeuwen en bruinvissen, als voornaamste prooidieren.

Offshore-type

Zoals de naam al suggereert is dit type orka niet vaak in binnenwateren en langs de kust te vinden. Hun dieet bestaat vermoedelijk voornamelijk uit vis. Orka's van het offshore-type leven over het algemeen in grote groepen van wel 50 dieren; heel soms worden deze orka's ook wel waargenomen in groepen van wel 200 dieren.

Uiterlijk en voorkomen

Orka's zijn in het oog springende verschijningen met hun zwarte rug, witte buik en witte oogvlek. Daarnaast hebben orka's ook duidelijk aanwezige rugvinnen, waaraan ze de naam zwaardwalvis te danken hebben. De rugvin van een mannelijke orka kan wel twee meter lang worden; de rugvin van vrouwtjesorka's is significant kleiner. Achter de rugvin hebben orka's een grijzig gekleurde zadelvlek. Hoewel orka's door deze uiterlijke kenmerken sterk op elkaar lijken, heeft iedere orka een uniek uiterlijk

Een volwassen mannetjesorka wordt doorgaans maximaal acht meter lang en weegt circa vijf ton. Een vrouwtjesorka is over het algemeen een stuk kleiner: een vrouwelijk exemplaar wordt meestal een meter of zes lang en bereikt een gewicht van ongeveer vier ton.

Voedsel

Ondanks hun zachtaardige uiterlijk zijn orka's echte jagers: ze jagen op een grote variëteit aan prooidieren, van andere zeezoogdieren tot vissen. Het is gebleken dat de sub-soorten zich over het algemeen specialiseren in één soort prooi: zo zijn er scholen die voornamelijk leven van vis, maar zijn er ook soorten die vooral leven van de jacht op zeehonden of zeeleeuwen.

Jachttechnieken

Orka's zijn intelligente dieren en maken gebruik van een heel scala aan inventieve jachttechnieken. Zo maken orka's die op zeeleeuwen jagen vaak gebruik van de golven in de branding: ze zwemmen mee met de golven opdat de prooi hen niet kan zien, om dan opeens op te duiken. Ook zijn er gevallen bekend waarin orka's zelf golven produceren en op die manier een ijsschots met een prooidier laten kantelen. Daarnaast werken orka's tijdens de jacht vaak in groepsverband, waarbij meerdere orka's een prooidier omsingelen.

Verspreiding en leefgebied

Naar schatting zijn er wereldwijd minstens 50.000 orka's te vindenOrka's komen voor in alle wereldzeeën en in alle breedtegraden, van de polen tot de tropische gebieden rondom de evenaar. Desondanks zijn ze het meeste te vinden in de koudere wateren. Orka's lijken een voorkeur te hebben voor ondiepe wateren en kustgebieden; ze worden minder vaak waargenomen in de open zee.

Ook in "onze" Noordzee zijn orka's waar te nemen: ten noorden van Schotland leeft een kleine populatie. In de wateren bij Nederland in de buurt zijn orka's echter zeldzaam. Wanneer er toch een orka waargenomen wordt gaat het om een dwaalgast.

Bekende orka's in gevangenschap

Orka's zijn vanwege hun intelligentie en indrukwekkende voorkomen geliefde dieren om in zeeparken en dolfinaria te houden. Het houden van orka's in gevangenschap kwam behoorlijk in opspraak in 2013, toen de documentaire "Blackfish" verscheen. Deze documentaire focust zich op de achtergrond van orka's die in gevangenschap leven en de problematische situaties die het houden van orka's in gevangenschap heeft opgeleverd.

Keiko

Keiko, beter bekend als "Willy" in de film Free Willy, is misschien wel de bekendste orka die in gevangenschap gehouden werd. Deze orka werd aan het eind van de zeventiger jaren gevangen in de wateren rondom IJsland, en verbleef vervolgens in verschillende dolfinaria. In 1993 speelde Keiko de hoofdrol in de familiefilm Free Willy; uiteindelijk heeft zijn rol in deze film ertoe geleid dat men op zoek ging naar betere leefomstandigheden voor het dier. Hoewel terugplaatsing in het wild na alle jaren in gevangenschap geen reële optie was, is het dier na enkele jaren voorbereiding toch vrijgelaten in de wateren rondom IJsland. In 2003 overleed Keiko aan de gevolgen van een longontsteking.

Tilikum in Sea World Orlando

Tilikum is een grote mannelijke orka die wordt gehuisvest in Sea World Orlando, Florida. De orka is vooral bekend geworden omdat hij in verband wordt gebracht met drie incidenten met dodelijke afloop: het ging hier om twee trainers en een bezoeker van Sea World. De documantaire "Blackfish" focust zich op het leven van Tilikum.

Morgan in het Dolfinarium

In 2010 werd er een ernstig verzwakt, vrouwelijke orka in de Waddenzee gevonden. Zij werd overgeplaatst naar het Dolfinarium in Harderwijk en kreeg de naam Morgan. Het dier bleek later doof te zijn, en de vraag was of het verantwoord zou zijn om Morgan weer in het wild uit te zetten. Ondanks protesten is Morgan in 2011 ondergebracht in een ander zeeaquarium, namelijk het Loro Parque op Tenerife.